قدس آنلاین - پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به گفتمان مذهبی که در فضای ادبیات حاکم شد، بخشی از شعرهای فارسی در موضوعات مذهبی سروده شدند. این اشعار اشارات و مؤلفه‌های روشنی داشتند که اشعار را تقسیم‌بندی می‌کرد؛ برای نمونه شعر عاشورایی، شعر فاطمی و... .
البته کنگره‌ها و جشنواره‌های شعری این انگیزه را بیشتر کردند و موجب بروز آفرینش‌های ادبی در حوزه شعرهای آیینی شدند. مجموع این اتفاق‌ها موجب شکوفایی ادبیات فاطمی طی 2 دهه پس از انقلاب شد. در این میان، شعر فاطمی در کنار شعر عاشورایی بیش از سایر حوزه‌های شعر آیینی مسیر رو به رشدی را پیش گرفته است. از آنجایی که عاشورا و حوادث زندگی حضرت فاطمه(س) به‌نوعی با هم پیوند دارند و جنبه‌های پندآموز و دراماتیک هر 2 بسیار است، موجب شده تا شاهد کمیت قابل توجه در سرایش این اشعار باشیم.
اما این نوع شعر هنوز با آسیب‌های جدی روبه‌روست. امروز با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا جعفری درباره آسیب‌ها و بایدها و نبایدهای شعر فاطمی به گفت وگو نشسته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.
شاعران درباره حضرت فاطمه(س) شعرهایی زیادی سروده‌اند. این نوع شعر به لحاظ کمّی شرایط خوبی دارد اما از حیث کیفی به تکرار دچار شده است و شاعران مقاطع خاصی از زندگی بانوی بزرگوار را برای اشعارشان مورد توجه قرار داده‌اند که فقط در حد مویه بوده است. باید چه کرد تا از این آسیب جلوگیری شود؟
همواره بین کثرت و حقیقت نسبت تباین برقرار بوده است. شیوع یک امر و ظهور و اظهار فراوان آن، موجب مختفی‌شدن حقیقت آن امر می‌شود. بنابراین کثرت کیفی اشعار با قلت کمّی آنها یک مسأله برهانی است و جای تعجب ندارد. از طرفی شأن حضرت بی‌بی(س) مقتضی این است که در کثرت خلقی مختفی گردد و خلق از ادراک ایشان محتجب باشند زیرا «انما سمیت فاطمة لأن الخلق فطم عن معرفتها» و مفطومیِ خلق در نشأه دنیا به وسیله همین دنائت دنیا که مستلزم تغلیب کثرت است، اظهار می‌گردد. لذا صحیح است که گفته شود تمام ابیات سروده‌شده درباره حضرت بی‌بی(س) جز تعدادکمی، کیفیت شأنی ندارند و شاعران درباره بی‌بی(س) می‌سرایند تا شئونات ایشان را پنهان کنند.
زین یأس منزل ما را چه حاصل
همسایه بیدل همخانه عنقا
باب معرفت به حضرت بی‌بی(س) مسدود است و این انسداد، انسداد نزولی و صعودی است و شاعران را نسزد که با پای شکستة وهم و خیال داعیة پرواز در آن ساحت اقدس را در سر بپرورانند.
عنقا شکار کس نشود دام بازگیر/ کآنجا همیشه باد به دست است دام را
ذوقی که در حریم ایام‌الله حضرات معصومین(ع) علیل است، محال است که نمی از یَمِ بی‌انتهای حضرت بی‌بی(س) را توهم کند.
گویید به خورشید که اینجا نکشد تیغ/ این بقعه مکانی‌ست که باید سپر انداخت
...علیل اوج درک تو، ذلیل درک اوج تو/ ارسطوها پرستوها، پرستوها ارسطوها
اگر بشود طریقی برای سلوک شاعرانه در مدیحه و مرثیه حضرت بی‌بی(س) تصور نمود، جز طریق قهقهرا هیچ سبیلی نخواهد بود؛ یعنی چه در مدح و چه در مرثیه جنبه تنزیه غالب بر تشبیه گردد و حتی اگر شعر فقط تنزیهی باشد، به صواب و ثواب نزدیک‌تر خواهد بود. در این موضوع، سیره مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی نخجوانی قابل تأسی است که خود را فقیر خادمه حضرت و حضرت را از تهمت فص‌بودن مبرا می‌داند:
مفتقرا متاب روی از در او به هیچ سو/ زانکه مس وجود را فضه او طلا کند
به هر حال خط‌دهی به شاعران جوان چگونه باید انجام شود؟ مثلاً کنگره‌ها و همایش‌ها تأثیر زیادی در ترغیب شاعران به سرودن شعرهای موضوعی دارند اما به همان دلایل گفته‌شده، شعرها حالت شعاری دارد. باید چه کرد تا همایش‌ها بتوانند اشعار مذهبی را از حالت ویترینی خارج کنند و آن را کاربردی نمایند؟
کنگره و همایش می‌توانند در جذب و شناسایی استعدادها و خلاقیت‌ها تأثیرگذار باشند. کاربردی‌کردن اشعار مذهبی یک مقوله بسیار دشوار است که مقدماتی طولانی می‌طلبد. اگر داوری‌ها به ناداوری تبدیل نشود و ملاک انتخاب شعر باشد نه برگزیده‌شدن و همایش در پی کشف شاعر باشد نه متشاعر، خودبه‌خود سطح شعر از آنچه که هست بالاتر می‌رود.
در دیدار اخیر رهبر معظم با شاعران بر استفاده از شعر مذهبی به عنوان ابزاری برای سبک زندگی اسلامی تأکید شد. به نظر شما در شعر آیینی بویژه شعر فاطمی شاعران باید به چه نکاتی توجه کنند تا سبک زندگی اسلامی را در این نوع شعر نشان دهند؟
با یک تورق در کتب روایی درباره سیره زندگانی حضرت صدیقه(س)، می‌توان به این امور پی برد: ظلم‌ستیزی، ازخودگذشتگی و ایثار، مهربانی، کوشایی، عبادت، سعی در برآوردن حوایج، علم، آگاهی. همه شاعران می‌توانند با تأمل در این صفات شعر بسرایند.
و چه اتفاقی باید رخ دهد تا این شعر به جریان زندگی مردم وارد شود؟
بهترین روش برای جریان‌یافتن شعر در زندگی، تلاش برای بالابردن سطح ادبیات عمومی است، آنچنان که مردم شعر سره از ناسره را تشخیص بدهند. هروقت قهوه‌خانه‌ها و اماکن عمومی محل داوری و نقد اشعار صائب و حافظ و سنایی و شاعران دیگر شد، آن زمان خودبه‌خود نبض شعر نیز در جریان زندگی مردم می‌زند.
مهم‌ترین خلأها و آسیب‌های شعر فاطمی چیست و شاعرانی که علاقه‌مند به سرودن این اشعارند باید به چه نکاتی توجه کنند؟
مهم‌ترین آسیب شعر فاطمی مانند سایر موضوعات مذهبی، دوری از شعر است و بهترین توصیه به ذوق ارادتمندان اهل بیت(ع) این است که شعر بگویند. یک قطعه سروده‌شده یا شعر است یا نیست. ما شعر ضعیف، شعر بد، شعر نارسا، شعر تقلیدی و شعر غلط نداریم.
هیأت‌ها و مداحان چقدر در مراسم عزاداری‌ها از این نوع شعر استفاده می‌کنند و آیا شعر فاطمی توانسته به مجالس عزاداری راه پیدا کند؟
توقع استفاده از اشعار فاطمی فخیم و فاخر در حالی که چنین اشعاری اندک هستند، توقع بجایی نیست.
نظر شما