قدس آنلاین -  ۲۵ فروردین در تقویم رسمی ‌کشور با عنوان «روز بزرگداشت عطار نیشابوری» نام‌گذاری شده است. عطار یکی از بزرگ‌ترین شاعران ایران و از بنیان‌گذاران گرایش عرفانی در ادبیات فارسی است که با آثار درخشان در نظم و نثر، چون خورشید در آسمان ادبیات و فرهنگ فارسی می‌درخشد. دکتر رضا اشرف‌زاده پژوهشگری است که بخش عمده‌ای از تحققیات خود را به عطار اختصاص داده است. گفت‌وگوی ما را با این عطارشناس برجسته بخوانید.

بگذارید گفت‌وگو را از اینجا آغاز کنیم که عطار در مجموعه ادبیات فارسی در کجا قرار دارد؟

عرفان اسلامی‌ یکی از بخش‌های بسیار مهم ادبیات است. بعد از اسلام برخی از عرفای بزرگ همچون ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبداالله انصاری مقام بزرگی در عرفان اسلامی ‌داشتند. اما با آغاز جریان ادبی عرفان اسلامی، نخستین شاعری که در این عرصه فعالیت کرد، سنایی غزنوی بود. سنایی در شعر فارسی به‌صورت گسترده زهد و عرفان اسلامی ‌را وارد کرد و با کتاب حدیقه‌الحقیقه و غزلیاتی که سرود، باب جدیدی را در ادبیات و عرفان اسلامی گشود.

اما بعد از او، بزرگ‌ترین شخصیتی که ظهور کرد و نقطه برجسته و اصلی در ادب عرفانی زبان فارسی محسوب می‌شود، عطار نیشابوری است. زیرا این شاعر بزرگ افزون بر اینکه وارث عرفان و ادب پیش از خودش مخصوصاً سنایی غزنوی بود، با آثاری که تولید کرد، بی‌تردید قله بزرگی در سرودن مدیحه و غزل در شعر فارسی ایجاد کرد. عظمت این آثار به‌گونه‌ای است که حتی برای شاعران مشهور در قرن‌های بعد همچون مولوی، حافظ و... نیز به ارث گذاشته شد و آن‌ها برای اینکه آثار خود را با سند به مخاطب ارایه کنند، به اشعار و غزلیات عطار نیشابوری استناد می‌کردند.

خیلی از پژوهشگران وقتی آثار عطار مخصوصاً منطق‌الطیر را ارزیابی می‌کنند، معتقدند که این آثار مجموعه‌ای از رمز در حوزه عرفان و زبان فارسی است. نظر شما چیست؟

منطق‌الطیر عطار نیشابوری در حوزه عرفان اسلامی، اثر حماسی بسیار بزرگی است. ضمناً در این کتاب، سیری منطقی وجود دارد که عارف از اول شروع می‌کند و راه‌های گوناگون را طی کرده، از ۷ وادی می‌گذرد و بالاخره به قله قاف که در حضور سیمرغ است، می‌رسد. این سیر و سلوک عارفانه همراه با نظم و ترتیبی است که در هیچ کدام از کتاب‌های عرفانی چنین ویژگی مهمی ‌وجود ندارد.

نکته مهم درباره عطار این است که وی نظریه‌پرداز بسیار متبحری است و نظریه‌هایی در اشعار خود ارایه می‌کند که مانند هیچ‌کدام از نظریه‌پردازان و شاعران قرن‌های بعد از خود نیست. به عنوان مثال عطار برخلاف شاعرانی همچون مولوی و حافظ، اعتقاد دارد که فرشتگان نیز همچون انسان‌ها در وجود خود «عشق» دارند اما ویژگی‌ای که فرشتگان از آن بی‌بهره‌اند و در انسان هست، «درد» می‌باشد. او در یکی از اشعار خود در این زمینه می‌گوید: «قدسیان را عشق هست و درد نیست/ درد را جز آدمی‌ درخورد نیست».

یکی دیگر از ویژگی‌های مهم منطق الطیر این است که عطار در این اثر، «وادی» را به «مقام» تبدیل کرده است و تفاوت بسیاری در مقام عرفانی با وادی وجود دارد. مقام یعنی وقتی انسان سفر سلوک می‌کند، باید چند سال تلاش کند، ریاضت بکشد، عبادت کند تا بتواند این مرحله را از نظر راهنمای خود بگذراند و به مقام بعدی برسد. اما وادی بیابان سختی است که انتها ندارد. بنابراین در مقامات، ایستایی و در وادی، سیر و سلوک وجود دارد.

یکی از ویژگی‌های دیگر آثار عطار نیشابوری، بیان تمثیلی مسائل است. دلیل روی‌آوردن این شاعر بزرگ به تمثیل چیست؟

یکی از دلایل را می‌توان پیچیده‌بودن زبان عرفان دانست. آثار عطار نیشابوری همچون منطق‌الطیر، همراه با زبان رمزی است. افزون بر این، در مثنوی‌های عطار نیز حدود ۸۵۰ تمثیل و حکایت وجود که از این نظر در میان آثار شاعران بزرگ بی‌نظیر است.

هدف این شاعر بزرگ از آوردن تمثیل و حکایت در آثار خود این است که بتواند مفهوم عرفانی مورد نظر را با بهره‌گیری از تمثیل و حکایت ساده به مخاطب معرفی کند. او حتی در برخی اشعار خود از زبان دیوانگان حرف‌هایی که نمی‌تواند در دوران خود (قرن ششم و هفتم) بیان کند، به مخاطب می‌گوید. لذا وی را می‌توان یک جامعه‌شناس بسیار خوب و شاعر اجتماعی در قرن ششم و هفتم دانست.

درس‌هایی که آثار عطار می‌تواند برای انسان امروز داشته باشد، چیست؟

عطار نیشابوری افزون بر اینکه عرفانی که ارایه می‌دهد ایستا نیست. او عرفان و شناخت خدا را بر اساس شناخت خود انسان در آثارش تعریف می‌کند. از سوی دیگر، بزرگ‌ترین دردی که انسان امروز همچون متفکران و جوانان دارند، درد خودشناسی است. عطار نیشابوری مقدمه شناخت خدا را بر اساس شناخت خود انسان می‌داند. لذا اگر انسان مقام و مرتبه خود را بتواند بشناسد و حقیقت وجودی خود را درک کند، بی‌تردید به حقیقت می‌رسد زیرا در بسیاری از جوامع انسانی، افراد خود را فراموش کرده و از حقیقت خود دور شده‌اند. افزون بر این، شناخت خود و خدا از اصول مهم عرفان اسلامی‌است. لذا عطار نیشابوری در منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه برای اینکه انسان خدا را بشناسد، وی را به خودش ارجاع می‌دهد.

از سوی دیگر به گفته برخی از محققان و پژوهشگران، عطار نیشابوری بارها در اشعار خود سنّی‌بودنش را بیان کرده است. اما در بسیاری از آثار این شاعر بزرگ، ارادات و عشق وی را به اهل بیت(ع) مشاهده می‌کنیم. به عنوان مثال عطار در تذکره‌الاولیا که حدود ۹۷ فصل دارد، فصل اول را به امام جعفر صادق(ع) اختصاص داده است و در وصف این امام بزرگ می‌گوید: «آن سلطان ملت مصطفوی، آن برهان حجت نبوی، آن عامل صدیق، آن عالم تحقیق، آن میوه دل اولیاء، آن جگرگوشه انبیاء، آن ناقد علی، آن وارث نبی، آن عارف عاشق، جعفر الصادق رضی الله عنه».

این آثار نشان می‌دهد که عطار نیشابوری مردی محقق، عالم و دانشمند است که حقیقت را در خاندان نبوت می‌داند و ارادت بسیاری به اهل بیت(ع) می‌وزرد.