فرهنگ/ آرش شفاعی  : زمانی این تصور که هر شخصی می‌تواند یک دستگاه تلفن همراه خود داشته باشد و در هر مکانی با فردی دیگر تماس بگیرد، در ذهن کمتر کسی می‌گنجید. اما امروز این مسئله چنان عادی شده است که دیگر اندک‌اندک تلفن‌های ثابت کارکرد خود را در بسیاری از ارتباطات میان‌فردی از دست داده‌اند و بسیاری از ما شاید زمان‌های طولانی نیازی به استفاده از تلفن ثابت نداشته باشیم.

بسیاری از عادت‌های دیرینه امروز ما نیز تا چندی دیگر از میان خواهند رفت. یکی از رسانه‌هایی که هنوز در برابر بسیاری از تغییرات مقاومت کرده، کتاب است. اگرچه فناوری تولید، انتشار و توزیع کتاب در دهه‌های اخیر شاهد تحولات قابل توجهی بوده اما هنوز تقریباً همة عادت‌های کتابخوانی گذشته حفظ شده است. ما هنوز کتاب‌های کاغذی را به دست می‌گیریم و متن‌های چاپی ثابت را می‌خوانیم. اما فناوری‌های جدید تصمیم گرفته‌اند به محیط آشنا و نوستالوژیک ما نزدیک شوند و خاطره کتابخوانی ما را درنوردند.

تحول مفهوم کتاب‌خواندن

تا چند سال دیگر برای خواندن یک رمان، به یک رایانه نیاز خواهیم داشت یا به کتاب‌خواندن در گوشی‌های همراهمان عادت خواهیم کرد. قهرمان یک داستان در خلال یک فرآیند ذهنیِ متکی بر متن در برابر ما ظاهر نخواهد شد بلکه قهرمان داستان را می بینیم، رفتار او را مشاهده می‌کنیم و صدایش را می‌شنویم؛ رمان‌خواندن با موسیقی تلفیق خواهد شد؛ وقتی داستان ریتم تندی می‌گیرد، تصویر و موسیقی نیز همراه با این ریتم، تند می‌شود؛ و ما نیز در برابر متنی که می‌خوانیم، منفعل نخواهیم بود بلکه می‌توانیم حوادث را پیش‌بینی کنیم و پایان‌بندی‌های متعددی برای یک داستان انتخاب کنیم.

«کتاب تعاملی» گوگل مجهز به حسگرهای فشار و حرکت، هر زمان که خواننده صفحات کتاب را ورق بزند، فعال می‌شود و با تکیه بر فناوری واقعیت افزوده، محتویات تصویری را نمایش خواهد داد.

دنیای فناوری سال‌هاست به سمت تعاملی‌شدن بیشتر و بیشتر پیش می‌رود. الگویی که شبکه‌های اجتماعی ارایه کردند، حالا در حوزه کتاب مورد استفاده قرار خواهد گرفت. همان‌گونه که در شبکه‌های اجتماعی یک کاربر می‌تواند بی‌نهایت محتوای تازه ایجاد کند و در برابر محتواهای تولیدشده توسط خود و دیگران واکنش نشان دهد، کتاب نیز از شکل رسانه‌ای یک‌طرفه و خنثی خارج خواهد شد.

یک خواننده حرفه‌ای کتاب امروز در برابر متنی که در برابر او قرارگرفته است، کاملاً منفعل است. شما یک داستان را می‌خوانید و مجبورید همه آنچه نویسنده نوشته است را بپذیرید. از طرف دیگر، کتاب هنوز رسانه‌ای به‌شدت ذهنی است و از عینی‌شدن گریخته است. وقتی نویسنده‌ای یک شخصیت داستانی یا فضای رویداد را توصیف می‌کند، خواننده مجبور است آن را در ذهن خود بازسازی کند و در حقیقت، داستان در ذهن مخاطب کامل می‌شود و نه در برابر چشم او. نکته دیگری که در کتابخوانی امروز ما وجود دارد این است که کتابخوانی به یک آیین روشنفکرانه و بسیار جدی تبدیل شده است. «کتاب تعاملی» همه این تصورها را از بین می‌برد. در کتاب تعاملی کاغد و کلمه جای خود را به سنسور، بلندگو و نمایشگر داده است. به همین دلیل حواس مختلف مانند بینایی و شنوایی و در آینده‌ای نزدیک، لامسه و بویایی درگیر درک معنای متن می‌شوند. از سوی دیگر، صنعت نشر به صنعت سرگرمی‌سازی نزدیک می‌شود و دیگر کتاب‌خواندن مثل انجام یک بازی رایانه‌ای خواهد بود.

کتاب‌های تعاملی در ایران

کتاب‌های تعاملی در جهان سابقه زیادی ندارند و در ایران نیز اندک‌اندک برخی ناشران که ضرورت تحول را درک کرده‌اند، به این سمت روی آورده‌اند. این نوع کتاب‌ها بخصوص برای گروه سنی کودک و نوجوان در حال تولید بیشتر و بیشتر هستند. این شکل از کتاب برای نسلی که از ابتدای زندگی خود با جهان دیجیتال‌شده روبه‌رو است، یک ضرورت می‏باشد. کودکانی که با تلفن همراه، تبلت و بازی‌های رایانه‌ای بزرگ شده‌اند ضرورتاً به عادت‌های نوستالوژیک نسل گذشته تعلق خاطری ندارند. هدف کتاب‌های تعاملی این است که برای این گروه سنی محتوای متناسب و مفید ارایه شود و ارتباط آن‌ها با کتاب و مطالعه قطع نگردد.

کتاب‌های تعاملی که در محیط‌های ویندوز، اندروید و ios قابل استفاده است، قصه را همراه با موسیقی برای کودک روایت می‌کند و به او این امکان را می‌دهد که به جای اینکه مخاطبی منفعل باشد، در فرآیند قصه درگیر شود و با شخصیت‌های آن ارتباط نزدیک برقرار کند و قصه را آن‌طور که می‌خواهد، پیش ببرد. او حتی می‌تواند در کنار خواندن کتاب، بازی هم بکند.

تاکنون برخی کتاب‌های تعاملی مانند «زیر گنبد کبود» و «جنگل پریا» توسط برخی شرکت‌های سازنده محتواهای اینترنتی ساخته شده و در کافه‌بازار قابل دسترسی هستند. اما مهم‌ترین و فعال‌ترین ناشری که در این زمینه به فعالیت پرداخته و چند سال است در این حوزه سرمایه‌گذاری جدی کرده است، «سوره مهر» می‌باشد. این انتشارات با راه‌اندازی بخشی مجزا به نام «سوره مهر الکترونیک (سما)» در این زمینه به‌صورت جدی وارد عرصه شده است و امسال نیز در نمایشگاه کتاب تهران و در بخش رسانه‌های دیجیتال دارای یک غرفه اختصاصی است. اگرچه عبدالحمید قره‌داغی، مدیرعامل انتشارات «سوره مهر»، معتقد است که سرمایه‌گذاری در این عرصه در حال حاضر هنوز در ایران از نظر اقتصادی به‌صرفه نیست زیرا بحث نشر الکترونیک در کشور ما هنوز جا نیفتاده است و حوزه‌ای جدید است ولی «سوره مهر» همیشه سعی کرده در عرصه‌های مختلف پیشگام باشد. امروز می‌بینیم که گسترش شبکه‌های اجتماعی نشان‌دهنده این است که این هدف‌گذاری درست بوده است اما نیاز به سرمایه گذاری بیشتری دارد. البته اقدام وزارت ارشاد در اختصاص شابک و فیپای جداگانه به کتاب‌های الکترونیک بیانگر آن است که این کتاب‌ها در کشور حضور جدی‌تری پیدا کرده‌اند و ما هم در این حوزه برنامه های جدی‌تری برای آینده داریم.