رضا وطن دوست، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی: خدای را سپاس که دگر بار این توفیق برای مردمِ سربلند، انقلابی و همیشه در صحنه ایران فراهم آمد تا به منظور انجام وظیفه الهی و انقلابی به پای صندوق‌های رأی بروند و در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، فردی متعهد، خدوم و پایبند به ارزش‌های اسلامی و انقلابی برای تصدی این پست برگزینند.

 از آنجا که هنوز معلوم نیست در این دوره از انتخابات، ردای پست ریاست جمهوری بر قامت کدام یک از داوطلبان محترم، راست می‌آید، راحت‌تر می‌توان سخن گفت و به عنوان یک شهروند به منتخب این دوره پیام داد.

از این‌رو، توجه تمامی داوطلبان محترم این دوره را به نکاتی چند از نهج البلاغه امام علی‌(علیه‌السلام) که مربوط به مدیریت و کشورداری بوده و بیانگر مسئولیت‌های زمامداران در نظام ارزشی اسلام است، جلب می‌کنم.

آن امام همام که به حق زمامداری عدالت‌گستر و پیشوایی هدایتگر بود و برای هر مدیر حق‌جویی الگویی بی‌مانند بود، در تبیین مدیریت کارآمد اشاراتی ره‌گشا دارد که در پنج بخش از این قرار قابل تنظیم است.

 نگاه مسئولانه به خود

بی‌گمان نگاه مسئولانه به خود، تأثیری بسزا در رفتار و چگونگی زمامداری زمامداران و مدیریت مدیران دارد. کسی که به خود، نگاهی مسئولانه دارد، هرگز منصبی را که از توان او بیرون است نمی‌پذیرد؛ زیرا پذیرش چنین پستی، ستمی آشکار به خود و خیانتی بزرگ به جامعه است. ستم به خود از آن‌روست که با پذیرش آن، خود را ضایع ساخته و اعتبارش را خدشه‌دار می‌کند. امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: سزاوار نیست، مؤمن نفس خویش را خوار گرداند، پرسیدند: چگونه! فرمود: به کاری درآید که از طاقت و توان او بیرون است. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۴۲۵.)

خیانت به جامعه به این سبب است که چون نمی‌تواند بار مسئولیّت را، آن گونه که باید بر دارد، به تضییع حق مردم می‌انجامد که خیانتی به مردم است. این واقعیت را از پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) بشنویم که در هشدار به چنین اشخاصی فرمود: هرکس در پذیرش مسئولیت، از دیگر مسلمانان پیشی گیرد، حال آنکه می‌داند در میان آنان، افرادی توانمند وجود دارند، به خدا، رسول او و مسلمانان خیانت کرده است (عبدالحسین امینی، الغدیر، ج۸، ص۲۹۱.)

نگاه مسئولانه به مسئولیّت

یکی از مسئولیّت‌های زمامداران در نظام اداری کشور، نگاه مسئولانه به منصب مورد تصدی است؛ زیرا نوع نگاه به مسئولیّت، از امور بسیار مهمی است که در شکل‌گیری اخلاق زمامداری و مدیریت، نقشی بسزا دارد. زمامداری که پست خود را امانت می‌داند، تلاش می‌کند این امانت را حفظ کرده و آن را به منزل رساند. امام علی(علیه‌السلام) در ضرورت نگاه مسئولانه به مسئولیّت فرمود: إنّ عملک لیس لک بطعمۀ و لکنّه فی عنقک أمانه؛ منصبی که داری نه طعمه که امانتی بر عهده توست. (نهج البلاغه، شرح و ترجمه فیض‌الاسلام، نامـه ۵، ص۸۳۹.)

نیک روشن است این باور که پست و مقام، مسئولیّتی بزرگ و امانتی سنگین است، وظایفی متناسب با خود می‌طلبد که ضرورت پاسخگویی به صاحبان امانت، سامان دادن بهنگام، پای فشاری و شتاب معقول در انجام آن، از جمله این الگوهاست.

نگاه مسئولانه

در نظام حکومتی اسلام، حقوق مردم از والاترین حق‌هاست تا آنجا که امام علی(علیه‌السلام) آن را برخاسته از توحید معرّفی کرده، می‌فرماید: خداوند حرمت مسلمان را بر هر چیزی برتری داده و حقوق آنان را، با اخلاص و یگانه پرستی پیوند داده است. (نهج البلاغه، همان، خطبه۱۶۶، ص۵۴۴.)

اهمیّت حقوق مردم بود که آن حضرت از گاه نخست پذیرش زمامداری، کوشید با آگاه ساختن مردم نسبت به حقوقشان، نظام اداری خود را به نظامی حقوق‌مدار تبدیل کند. چنانکه در اشاره به بخشی از حقوق مردم فرمود:‌ای مردم! حق شما بر من آن است که از خیرخواهی شما دریغ نورزم، بیت‌المال را عادلانه تقسیم کنم، شما را آموزش دهم تا بی‌سواد نمانید و به گونه‌ای تربیتتان کنم که راه و رسوم زندگی را فراگیرید. (نهج البلاغه، شرح و ترجمه فیض الاسلام، خطبه ۳۴، ص۱۱۴.)

آن حضرت نه تنها در رعایت حقوق مردم، خود کوششی مضاعف داشت که کار گزاران خود را نیز بر آن می‌داشت از منظری درست به مردم نگاه کنند و از خود، خدمتی درخور شأن آنان بروز دهند، چنانکه فرمود:

در روابط با مردم، انصاف به خرج دهید و در برآوردن نیازهایشان شکیبا باشید، زیرا شما خزانه داران مردم، نمایندگان ملت و سفیران پیشوایان خود هستید؛ هرگز کسی را از نیازمندی‌هایش باز ندارید و او را از خواسته هایش محروم نسازید. (همان، نامه۵۱، ص۹۸۴.)

آن حضرت در جای دیگر، یکی از مدیران خود را از رفتار خشن با مردم بازداشته، می‌فرماید: مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و آنان را دوست بدار و با نرمی رفتار کن و همچون حیوانی درنده خو مباش که خوردنشان را غنیمت شماری. (همان، نامه۵۳، ص۹۹۳.)

 نگاه مسئولانه به بیت المال 

از جمله مسئولیت‌های زمامداران در نظام اداری کلان کشوری، مسئولیت متصدیان امور در برابر بیت المال و امکانات عمومی است که در اختیار آنان قرار می‌گیرد؛ این وظیفه ایجاب می‌کند آنان، برای حفظ بیت المال و استفاده بهینه از آن، توان خویش را به کار بندند و امام علی(علیه‌السلام) را که زعیمی درستکار و امیری امانتدار است، الگوی خویش قرار دهند که پس از تقسیم عادلانه بیت المال و جارو کردن انبار، دو رکعت نماز به جای آورد و فرمود:‌ای بیت المال! در روز قیامت، گواهی دهید که علی از بیت المال، چیزی برای خود ذخیره نکرد. (ابواسحاق، ابراهیم بی محمد ثقفی کوفی، الغارات، ج۱، ص۴۶.)

آن امام در جایی دیگر فرمود:‌ای کوفیان! اگر من با چیزی فزون‌تر از مَرکَب، بار و بنه اندکِ خود و تنها غلامم فلانی، از شهر شما بیرون روم، خیانتکار و امانت‌شکن باشم. (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۲، ص۲۰۰.)

همان امام برای پیشگیری از هر گونه اسراف در بیت‌المال که اجحافی بزرگ به مردم است، در بخشنامه‌ای، به عموم کارگزاران خود، فرمود:

نوک قلم‌های خود را نازک بردارید، سطرها را به هم نزدیک سازید، از تعارف نسبت به من بکاهید، زواید را حذف کنید، در قصد معانی میانه پیش گیرید، زنهار که زیاده‌روی کنید؛ زیرا بیت‌المالِ مسلمانان هیچ زیانی را برنمی‌تابد. (شیخ صدوق، الخصال، ص۳۱۰.)

 نگاه مسئولانه به کارمندان

از مهم‌ترین تعهدات اخلاق اداری در نظام حکومتی اسلام، ضرورت نگاه مسئولانه زمامداران و مدیران به مجموعه زیردستان و عوامل اجرایی است. ضرورت اهلیت‌گرایی و شایسته‌سالاری در گزینش، نظارت بر کارگزاران، ارزشیابی و جزا دهی از جمله نگاه مسئولانه یک مدیر به مجموعه زیردستان خوداست. از این‌رو، واگذاری پست و مقام در حکومت اسلامی، باید به دور از هر گونه سلایق شخصی و بدون احساس وامداری به این و آن باشد و لازم است افرادی متعهد، متخصص، با سابقه‌ای درخشان و پر شور و شعور را به کار گرفت و از به کارگیری افراد نالایق – هرچند که از دوستان و خویشاوندان باشند- پرهیز کرد. (همان، خطبه ۱۳۱، ص۴۰۷.) چه خوب است زمامداران و مدیران بلندپایه، در این‌باره، خود را مخاطب این فراز فرازمند امام علی(علیه‌السلام) بدانند که در بخشنامه به کارگزاران خود، فرمود:

در به کارگیری کارگزارانت دقت کن و پس از آزمودن، به کارشان گمار، به میل خود، بی مشورت و از سر خودکامگی، مسئولیتی را به آنان وامگذار؛ زیرا به میل خود رفتار کردن، ستمگری است؛ کارگزاران را از میان مردم کارآزموده، با حیا، از خاندان پاکیزه و با تقوا که در مسلمانی سابقه‌ای درخشان دارند، برگزین؛ زیرا اخلاق آنان گرامی‌تر، آبرویشان محفوظ‌ تر، طمع ورزیشان کمتر و آینده نگریشان بیشتر است. (همان، نامه ۵۳، ص ۱۰۱۱.)