قدس آنلاین- به گواهی اسناد تاریخی، اولین ضریح مضجع منور رضوی، در روزگار شاه طهماسب صفوی به سال ۹۵۷ قمری بر روی صندوق قبر آن حضرت قرار گرفته است. بعد از آن، در طی به نزدیک به ۵۰۰ سال، ۵ ضریح مطهر بر مرقد منور حضرت رضا(ع) جای گرفته است که هر کدام از این ضریح‌ها، شاهکارهای هنری بوده و هستند. سنت غبارروبی ضریح مطهر هم احتمالا قدمتی برابر با تاریخ ضریح مطهر دارد؛ آیینی که طی آن، نذورات داخل ضریح مطهر تخلیه شده و آن فضای قدسی با گلاب ناب شست و شو داده می‌شود.  

برابر اسناد آستان قدس رضوی، ظاهرا کار غبارروبی ضریح مطهر، در ابتدا بسیار ساده بوده و صرفا به منظور نظافت داخل و خارج ضریح و اطراف قبر مطهر و نیز گردآوری نذورات و هدایای تقدیمی و دیگر اشیای موجود در داخل ضریح از جمله قرآن‌های خطّی نفیس و اشیای قیمتی موجود بر فراز قبر مطهر صورت می‌گرفته است. بیشترین سندها درباره مراسم غبارروبی مربوط به دوره قاجاریه است و از چگونگی برگزاری این مراسم در روزگاران پیش از آن، آگاهی چندانی در دست نیست. به نظر می‌رسد تا دوره قاجار، غبارروبی ضریح مطهر بدون تشریفات برگزار می‌شده است.

با گذشت زمان و افزایش چشمگیر تعداد زائران ازدحام دائمی در اطراف ضریح مطهر، سنت غبارروبی تابع مقررات و آداب خاصی شده و طبق دستورالعمل، وقت معینی برای انجام مراسم مشخص شد و لوازم ویژه‌ای برای تنظیف و تطهیر و گردآوری نذورات تهیه گردید و مسئولانی برای این منظور تعیین شدند تا زیر نظر مقام «تولیت‌باشی آستانه مقدسه» یا نایب تولیت و البته با حضور میهمانان، مراسم غبارروبی را برگزار کنند. این سنت تا به امروز، باقی است. در روزگار معاصر، تولیت آستان قدس رضوی، مسئول برگزاری آیین غبارروبی است.

میهمانان غبارروبی چه کسانی هستند؟

رسم است که در آیین غبارروبی، عالی‌ترین مقام‌های مذهبی در کنار عالی‌ترین مقام‌های ‌اجرایی حضور داشته باشند و آیین غبارروبی و جاروکشی روضه منوره را برگزار کنند. جاه و جلال، آستان مقدس حضرت رضا(ع) تا به آن‌جاست که حتی پادشاهان گردن‌فراز، با افتخار از حضوردر روضه منوره یاد کرده‌اند.

در ۱۰۰۹ قمری شاه عباس صفوی چند سال پس از بیرون راندن ازبک‌ها از مشهد(و خراسان تاریخی) از پایتخت حکومت در اصفهان در یک سفر ۲۸ روزه با پای پیاده به مشهد آمد و به زیارت بارگاه منور رضوی مشرف شد. شرح این واقعه در کتیبه دور گنبد منور بارگاه قدسی حضرت رضا(ع) ثبت شده است.

حضور علمای اعلام نیز سنت ثابتی است که در غبارروبی‌ها لحاظ می‌شود. ناصرالدین شاه در سفرنامه تاریخی به چگونگی آیین غبارروبی حرم مطهر اشاره کرده است: «… به حرم رفتیم زیارت کرده، چند نفر از علما در آنجا به حضور رسیدند... و کلیددار درب ضریح مطهر را با کلید نقره باز کرد. دو در داشت... داخل ضریح مطهر شده، صندوق قبر مقدس منوّر را با کمال شوق و حضور بوسیده، حالت خوشی و وجد زیادی دست داد...»

علاوه بر علمای اعلام و مراجع عظام تقلید، شخصیت‌های برجسته کشوری و لشکری نیز در آیین غبارروبی حضور دارند.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار مدیریت اسلامی در آستان قدس رضوی سنت تاریخی غبارروبی ضریح مطهر، از شکوه ویژه‌ای برخوردار شده است. در این سال‌ها این آیین با حضور تولیت آستان قدس رضوی، مراجع عظام تقلید، علمای اعلام، مقام‌های عالی‌رتبه کشوری و لشکری برگزار می‌شود. حضور خانواده شهدا، جانبازان و ایثارگران، سنت دیگری است که در این سال‌ها به آیین تاریخی غبارروبی اضافه شده است.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار مدیریت اسلامی در آستان قدس رضوی سنت تاریخی غبارروبی ضریح مطهر، از شکوه ویژه‌ای برخوردار شده است. در این سال‌ها این آیین با حضور تولیت آستان قدس رضوی، مراجع عظام تقلید، علمای اعلام، مقام‌های عالی‌رتبه کشوری و لشکری برگزار می‌شود. حضور خانواده شهدا، جانبازان و ایثارگران، سنت دیگری است که در این سال‌ها به آیین تاریخی غبارروبی اضافه شده است.

غبارروبی چگونه انجام می‌شود؟

طبیعی است که به خاطر فضای محدود روضه منوره، همه زائران بارگاه منور رضوی نمی‌توانند در آیین غبارروبی حضور داشته باشند. از این رو پیش از انجام مراسم، درهای روضه منوره برای ساعاتی بسته می‌شود. در ادامه، تولیت آستان قدس رضوی، در ضریح مطهر را می‌گشاید و میهمانهای ویژه مراسم، وارد فضای ضریح مطهر می‌شوند. آنها در ابتدا، نذورات زائران را از ضریح مطهر خارج می‌کنند. این نذورات در بیرون از ضریح مطهر توسط خدام در کیسه بزرگ برزنتی جمع‌آوری می‌شود تا به اداره نذورات حرم مطهر منتقل شود. با خالی ضریح مطهر از نذورات، ابتدا قرآنی تاریخی که بر روی سنگ قبر مطهر قرار دارد بیرون آورده می‌شود. در تمام مدت مراسم، قاریان، از روی این مصحف شریف که وقف سنگ قبر مطهر حضرت شده، به قرائت قرآن می‌پردازند. درادامه پارچه‌های نفیسی که بر روی سنگ قبر مطهر قرار دارد، بیرون آورده می‌شود. سپس میهمانان با خیس کردن پارچه‌های سفید در قدح‌های گلاب ناب، فضای داخلی ضریح مطهر را غبارروبی می‌کنند. کف ضریح مطهر از سنگ مرمر و دیوارها و سقف آن، منبت‌کاری است.

با پایان یافتن کار غبارروبی، سنگ قبر مطهر دوباره با پارچه‌هایی نفیس پوشانده می‌شود و قرآن تاریخی، روی سنگ قبر مطهر قرار می‌گیرد. میهمانها از فضای ضریح مطهر خارج می‌شوند و تولیت آستان قدس رضوی، در ضریح مطهر را می‌بندد. سپس شرحی از مراسم غبارروبی برای ثبت در اسناد آستان قدس رضوی، به امضای میهمانان می‌رسد. مراسم غبارروبی معمولا با توزیع غبار متبرک(همان تکه پارچه‌هایی که ضریح مطهر با آن‌ها غبارروبی شده) به پایان می‌رسد. این مراسم معمولا در ساعات ابتدایی صبح شروع شده و تا پیش از نماز ظهر به طول می‌انجامد.

آخرین غبارروبی چگونه برگزار شد؟

آخرین غبارروبی ضریح مطهر مضجع منور رضوی، یکم مردادماه امسال و در آستانه دهه کرامت برگزار شد. در این مراسم ساعتی پس از نماز صبح درهای روضه منوره بسته شد تا کار شست‌وشوی روضه منوره به انجام برسد و پس از آن، در ساعت ۸ صبح، مراسم غبارروبی آغاز شد. در این مراسم که مزین به حضور رهبر معظم انقلاب بود، آیت‌الله سبحانی از مراجع عظام تقلید، آیت الله مرتضوی از علمای اعلام حوزه علمیه مشهد و آیت الله علم‌الهدی نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه مشهد، تولیت آستان قدس رضوی را در غبارروبی همراهی می‌کردند. آیت الله مصباح یزدی مدیر مؤسسه امام خمینی(ره) نیز آیت الله سیدان و آیت الله اشرفی از استادان برجسته حوزه علمیه مشهد به همراه علی رضا رشیدیان استاندار خراسان رضوی، سردار بهمن امیری مقدم فرمانده نیروی انتظامی خراسان رضوی، محمد رحیم نوروزیان فرماندار و سید صولت مرتضوی شهردار مشهد از دیگر میهمانان این مراسم بودند. مسئولان و مدیران آستان قدس رضوی نیز به همراه خدام بارگاه منور رضوی در این مراسم حضور داشتند.

مراسم غبارروبی ضریح مطهر ساعت ۱۱ به پایان رسید؛ هرچند درهای روضه منوره برای عملیات پرداخت و جلاکاری ضریح مطهر، برای ساعاتی دیگر نیز بسته ماند.

عملیات پرداخت و جلاکاری دلیل تأخیر در بازگشایی درهای روضه منوره

جنس رویه ضریح مطهر از نقره، همراه با کتیبه‌هایی از طلاست و هر دو فلز طلا و نقره، نیاز به جلاکاری دارند؛ بویژه که نقره‌کاری‌ها و طلاکاری‌های ضریح مطهر، آثار نفیس هنری هم محسوب می‌شوند و نگهداری ازاین آثار نفیس هنری، عملیات پرداخت و جلاکاری را غیر قابل اجتناب می‌کند. عملیات پرداخت و جلاکاری ضریح مطهر توسط متخصصان فن و با استفاده از مواد شیمیایی انجام می‌شود. این عملیات معمولا چند ساعتی به طول می‌انجامد. عملیات جلاکاری به صورت پراکنده در پایان برخی از غبارروبی‌ها(و برخی از مراسم شست و شوی روضه منوره) انجام می‌شود. از این رو، هر گاه عملیات پرداخت و جلاکاری، پس از غبارروبی انجام بشود، باز شدن درهای روضه منوره به روی زائران، به بعد از نماز ظهر عصر و گاه به بعد از نماز مغرب و عشا، موکول می‌شود.

با پایان یافتن عملیات پرداخت و جلاکاری ضریح مطهر، روضه منوره دوباره در اخیار زائران بارگاه منور رضوی قرار می‌گیرد و آنها می‌توانند در فضایی قدسی و بر گرداگرد ضریحی که نشان‌دهنده عشق و ارادت و البته نمایشگاه هنر ایرانی و اسلامی است، به زیارت مضجع مطهر رضوی بپردازند.