قدس آنلاین، روزنامه‌نگاری چه کمکی به رفع مشکلات اجتماعی کرده است؟ وقتی از روزنامه‌نگاری اجتماعی حرف می‌زنیم، از چه سخن می‌گوییم؟ مسئولیت ما به عنوان روزنامه‌نگار چیست؟ ما چه وظیفه‌ای برای خودمان تعریف کردیم؟ آیا وظیفه اولیه ما آگاهی‌دادن به جامعه است؟ آیا این آگاهی صرفاً خبررسانی است؟  
ممکن است این پرسش‌ها برای هر یک از اهالی رسانه وجود داشته باشد که چه نقشی در تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه دارند. دکتر احمد توکلی، استاد ارتباطات، به این سؤالات پاسخ داده است.  

توکلی معتقد است: ارتقای جامعه از وظایف روزنامه‌نگاران است در واقع کار ما در راستای کار پیامبران است، فکر کنید پیامبری به سبک هرم وارونه به ما خبری می‌دهد که خدایی وجود دارد. او بشارت می‌دهد و هشدار، پیشینه می‌دهد. می‌خواهد مدینه فاضله و جامعه آرمانی را به ما نشان دهد. از این منظر، کار روزنامه‌نگاری بسیار سخت و ارزشی است. وقتی چنین چشم‌اندازی را برای مسئولیت اجتماعی خودمان ترسیم می‌کنبم، عینیت‌بخشیدن به جامعه آرمانی، مسئولیت ماست. بنابراین بازنگری در کارمان ضرورت دارد.

اما آیا بضاعت روزنامه‌نگاری ما با این وظیفه همخوانی دارد یا ندارد؟ توکلی پاسخ می‌دهد: ما با نوعی رکود اطلاعاتی و انجماد فکری و روزمرگی مواجه هستیم. امروز رسانه، عمق فاجعه است چون به جای اینکه بستر توسعه در جامعه باشد، به دنبال جنجال است. در واقع پذیرفتیم که مسئولان برتر از رسانه‌ها هستند در حالی که جایگاه رسانه از قدرت سیاسی بالاتر است.

او توضیح می‌دهد چون در کشور ما فضای گفت‌وگو وجود نداشته، همه ساحت‌ها سیاسی شده و این نشان می‌دهد که رسانه‌ها در کشورمان نه‌تنها باعث پیشرفت نشده‌اند بلکه گاهی موجب پسرفت جامعه هم گشته‌اند.

آفت روزمره‌نگاری

توکلی کاهش اثرگذاری رسانه‌ها را به دلیل روزمرگی روزنامه‌نگاران دانسته و می‌گوید: وقتی رسانه نتواند بسترهای فرهنگی را ایجاد کند و سطح آگاهی مردم را بالا ببرد، فساد در آن جامعه بیشتر می‌شود. باید به سمتی برویم که شرایط را از وضع موجود تغییر دهیم. هر کدام از ما می‌توانیم فضا را تغییر دهیم؛ به این شرط که خودمان تغییر کنیم و کار روتین انجام ندهیم.

او ادامه می‌دهد: در روزنامه‌نگاری اجتماعی با مسائل فرهنگی، آسیب‌های فقر و مشکلات آموزش و پرورش مواجهیم اما سرمان را به مسائل سیاسی گرم کرده‌ایم. این‌ها توسعه را در پی ندارد بلکه مخرب فرهنگ است. مردم از بحث‌های سیاسی خسته‌اند. چرا آن‌ها به شبکه‌های اجتماعی روی می‌آورند؟ چون روزنامه‌ها به لحاظ شکلی و محتوایی فقیرند.

به گفته توکلی، اهالی رسانه هنوز دارند به شیوه‌ای کار می کنند که انگار شبکه‌های اجتماعی نیامده‌اند در حالی که فضای مجازی گوی سبقت را از رسانه‌های رسمی ربوده است. روزنامه‌ها اگر به خودشان نجنبند، زمین می‌خورند و دیگر نمی‌توانند بلند شوند.

محدودشدن دانشجوی روزنامه‌نگاری

این نویسنده کتاب‌های روزنامه‌نگاری اولین مشکل را در دانشگاه‌ها می‌بیند؛ جایی که به شکل پیام بیش از محتوا اهمیت می‌دهند. او می‌گوید: در دانشگاه‌های غربی مسئله اخلاق اولویت دارد اما در کشور ما رسانه‌ها مثل یک لاستیک کامیون هستند که در شیبی رها شده‌اند. در حالی که رسانه نیازمند تولید فکر است. آمدیم شکل را تغییر دهیم، نه‌تنها محتوا را از دست دادیم بلکه از نظر ریخت‌شناسی هم پیشرفتی نداشتیم.

توکلی تأکید دارد: باید جذب دانشجوی روزنامه‌نگاری را باید محدود کنیم. الان در فلان شهرستان هم فوق‌لیسانس ارتباطات می‌گیرند، بدون اینکه استاد و منابع لازم را برای تربیت دانشجو داشته باشند. فقط جوانان را در دانشگاه‌ها سرگرم کرده‌اند. دانشگاه‌ها در این بلبشوی رسانه‌ای بی‌تقصیر نیستند.

او با اشاره به چالش‌های پیش روی روزنامه‌نگاری، می‌گوید: رسانه‌ها باید مسئولیت اجتماعی خود را بپذیرند؛ اینکه خبرشان چه تبعاتی برای خودشان، مردم و توسعه کشور دارد.

این استاد ارتباطات با تأکید بر سیاست‌زدایی از رسانه‌ها، خاطرنشان می‌کند: تا حدی که می‌توانید اسیر جو نشوید و نگویید که با این تیتر حال فلانی را گرفتم. اخلاق باید به تحریریه‌ها برگردد.

وی با تأکید بر فرآیندمداری در رسانه‌ها به جای رویدادمداری، توضیح می‌دهد: رویدادمداری سیاست رسانه‌ای آمریکایی است که می‌گوید برای اینکه بفروشم باید روی موج سوار شوم. کشورهایی مثل ما که دنبال توسعه هستند، باید فرآیندمدار باشند. باید به مسائل اساسی جامعه به‌صورت فرآیندی بپردازیم.

توکلی با بیان اینکه خط قطار روزنامه‌نگاری در کشورمان باید تغییر کند، می‌گوید: اولین کار، بازنگری در عملکرد خودمان است. فکر کنیم در یک سال گذشته چه کرده‌ایم؟ چقدر ارتقا پیدا کردیم؟ اگرچه فضای مجازی ما را سرگرم کرده تا کمتر فکر کنیم.

هو کردن آسان‌تر است

توکلی با اشاره به حساسیت‌ها و چالش‌های پیش روی روزنامه‌نگاری اجتماعی، عنوان می‌کند: یکی از دلایلی که سراغ روزنامه‌نگاری اجتماعی نمی‌رویم، دشواربودن آن است. هو کردن و جنجال برای رسانه‌ها آسان‌تر است.

به باور او، روزنامه‌نگاری تخصصی یکی از کمبودهای روزنامه‌نگاری فعلی است و پیشنهاد می‌کند: رسانه‌ها به جای اینکه دانش‌آموختگان علوم انسانی و روزنامه‌نگاری را جذب کنند، متخصصان هر حوزه مثل اقتصاد، فرهنگ، سیاست، اجتماع و هنر را روزنامه‌نگار کنند زیرا روزنامه‌نگاری امروز با اعداد و ارقام و مفاهیم سر و کار دارد.

توکلی در انتخاب بین دانش‌آموخته ریاضی و دانش‌آموخته ادبیات، اولی را ترجیح می‌دهد و می‌گوید: روزنامه‌نگاری امروز، روزنامه‌نگاری انشایی نیست بلکه روزنامه‌نگاری، دو دو تا چهارتاست. متأسفانه روال غلطی در کشور ما ایجاد شد و کسانی که از نظر درسی ضعیف بودند، علوم انسانی رفتند. بعد می‌گوییم چرا پیشرفت نمی‌کنیم؟

این استاد ارتباطات روزنامه‌نگاری اجتماعی را متکی بر نرم‌نویسی دانسته، می‌افزاید: اهالی رسانه باید رمان بخوانند و در انتخاب کتاب هم دقت کنند؛ اگرچه معتقدم که خواندن کتاب عاشقانه از نخواندش بهتر است.

او ادامه می‌دهد: روزنامه‌نگار باید قادر باشد که تصویرسازی کند، تخیل داشته باشد و توصیفات خلاقانه و هوشمندانه به کار ببرد.