به گزارش قدس آنلاین، مسجد بکان با قدوم مبارک حضرت رضا(ع) تبرکی مضاعف یافت و این افتخار را پیدا کرد تا در گوشه‌ای از زمین خود محلی برای نماز امام رئوف باشد و به یمن این اتفاق مبارک نامش از مسجد بکان به مسجد امام رضا(ع) تغییر یابد.
پیاده روی ده‌ها هزارنفری مردم بهبهان تا قدمگاه امام رضا(ع) همراه با برگزاری آیین‌های خاص رضوی در این شهرستان، بهانه‌ای شد تا با خیرالله محمدیان، استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر فرهنگ عامیانه بهبهان در زمینه اهمیت این قدمگاه تاریخی در روستای امام رضا(ع) شهر بهبهان و توجه ویژه مردم در طول قرن‌ها به این مکان مقدس، گفت‌وگویی انجام دهیم که در ادامه می‌خوانید.
• علت اینکه این‌‌قدر به قدمگاه بهبهان نسبت به دیگر قدمگاه‌های امام رضا(ع) توجه شده، چیست؟ به عبارتی این قدمگاه از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟
همه علما، مورخان و کسانی که درباره مسیر عبور امام رضا(ع) از مدینه به مرو تحقیق کرده اند به این مسئله اعتقاد دارند که امام رضا(ع) از مسیر بصره و مرز شلمچه وارد ایران شده و از شهرهای خرمشهر، اهواز، رامهرمز عبور کرده و به ارجان تشریف آورده اند. تا اینجا به هیچ عنوان مورد اختلاف بین مورخان و علما نیست و همه مطمئن هستند که امام رضا(ع) به ارجان مشرف شده اند. بنابراین صحّت وجود قدمگاه امام رضا(ع) در ارجان یک اصل پذیرفته شده تاریخی است و هیچ شکی در آن نیست. لذا از همین جهت اهمیت پیدا کرده است. دوم اینکه قدمگاه امام رضا(ع) قبل از آن مسجدی به نام مسجد بکان در محله اعیان‌نشین بکان و بکان نیز یکی از محلات بزرگ ارجان بود. بعد از خرابی ارجان اهالی ارجان به کوشک دشت (بهبهان امروزی) انتقال یافتند. همه اینها مستندات تاریخی‌اش موجود است.
• چرا در بهبهان از دو مکان به عنوان مقوم نام برده می‌شود؟
مقوم محرّف مقام است به معنای محل اقامت و سکونت. در بهبهان دو مکان به این نام وجود دارد که از دیرباز طبق اسناد تاریخی و نیز اعتقاد مردمی، محل اقامت موقت امام رضا(ع) هنگام عبور ایشان از کوشک دشت (بهبهان) به ارجان و عزیمت به توس در سال ۲۰۱ هجری قمری بوده است.
• بیشتر توضیح می‌دهید؟
در جنوب بهبهان (میدان سرداران شهید شمایلی به طرف میدان لاله) اجداد ما سینه به سینه نقل کرده‌اند وقتی امام رضا(ع) به نزدیکی مدخل جنوب کوشک دشت (بهبهان کنونی) محل بارانداز و استراحت‌گاه مسافران مسیر بصره ـ ارجان رسیدند، مصلحت دیدند که جهت صرف صبحانه یا رفع خستگی در مزرعه باغبانی که در آنجا سبزی کاری داشت و باغبان از چاه آن آب می‌کشید، توقف کوتاهی داشته باشند و از آب چاه برای خنک کردن چهره و گرفتن وضو استفاده کنند. لذا برای ورود به باغ از باغبان اجازه گرفتند، باغبان که ادب، متانت، شأن و شوکت امام و همراهان را مشاهده کرد و فهمید که از خاندان پیامبر(ص) هستند، با ابراز محبت، شور و شوق از ایشان تقاضا کرد تا برای صرف ناهار به منزل‌شان بروند. امام هشتم(ع) که خلوص ایمان را در چهره باغبان مشاهده کردند، فرمودند «اگر به ماحضری اکتفا شود، می‌پذیرم» و سپس با همراهان خود به منزل باغبان رفتند که بعدها به مقوم دوم مشهور شد.
مردم کوشک دشت وقتی از حضور آقا باخبر شدند، برای زیارت امام رضا(ع) به خانه باغبان آمدند. در مورد مقوم اول، آن‌گونه که مشهور است مرحوم سلطان اویس میرزا احتشام الدوله حاکم وقت بهبهان در عصر ناصرالدین شاه قاجار در این محل که حضرت رضا(ع) فرود آمده بودند، برای راحتی حال زائران مشهدالرضا و عتبات عالیات دستور داد تا با طاق‌های ضربی و گچی مجموعه‌ای رفاهی از اتاق‌ها، ایوان‌ها، شبستان بزرگ، آشپزخانه، استبل برای نگهداری چهارپایان و سرویس دست‌شویی بسازند. بعد از ساخت بنا، بهبهانی‌ها و ساکنان شهرهای بندری جنوب هنگام عزیمت به مشهد مقدس ابتدا به زیارت این قدمگاه می‌آمدند و در صحن و سرای آن پرچم می‌زدند، چاووش‌خوانی و مداحی می‌کردند و از آب چاه آن که در سمت شمال غربی محوطه بود، وضو می‌گرفتند و برای تبرک و شفای بیماران با خود می‌بردند و پس از استراحت کوتاه و زیارت مقوم دوم (قدمگاه دو که منزل همین باغبان بود) و قدمگاه سوم واقع در روستای امام رضا(ع) به سفر خود ادامه می‌دادند.
• قدمت مسجد بکان در ارجان به چه تاریخی برمی‌گردد؟
پس از ورود سپاهیان اسلام به ارجان در قرن اول هجری، این مسجد در مکانی مرتفع از شهر در امتداد ضلع جنوبی پل بزرگ بکان ساخته شد. اکنون مسجد این روستا که قدمتی بیش از هزار و چهارصد سال دارد از آثار باستانی ارجان محسوب می‌شود. ارجان در آن زمان شهری آباد، بزرگ و مرکز کوره (استان) ارجان بود و شش دروازه داشت. امام رضا(ع) بعد از عبور از کوشک دشت (بهبهان کنونی) از طریق دروازه «ریشهر» وارد ارجان شد و مورد استقبال اهالی ارجان قرار گرفت. سپس وارد محل پرجمعیت و اعیان‌نشین بکان در ساحل رودخانه خروشان تاب (مارون کنونی) شد و در مسجد این محل که از مساجد ساخته شده در صدر اسلام است و در مکان مرتفعی از شهر در امتداد مدخل پل بزرگ بکان واقع شده بود، به اقامه نماز جماعت پرداختند. آن حضرت پس از اقامه نماز و گفت‌وگو با اهالی ارجان از طریق دروازه «رصّافه» و مسیر بلاد شاپور راهی ابرقو، اصفهان، طبس، نیشابور و توس شدند. قدمگاه امام رضا(ع) یا مقام علی‌ابن موسی الرضا (ع) در ۱۰ کیلومتری شمال بهبهان واقع شده است.
• آیا کتیبه‌ای در این مکان وجود دارد که پس از سالها معرف این مکان باشد؟
قدمگاه امام رضا(ع) یک سنگی داشت، دقیقا مثل همان سنگی که در قدمگاه نیشابور است و همچنین بر سر در این مسجد کتیبه بزرگی وجود داشت که روی آن تاریخ ورود امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ هجری قمری به خط کوفی نوشته شده بود، شوربختانه سنگ و کتیبه مذکور بر اثر بی توجهی سالها پیش به سرقت رفته است، ولی جای نماز خواندن امام رضا(ع) به شکل ضریح کوچک در آمده است.
• مگر این قدمگاه خادم ندارد؟
این مسجد چون در روستا واقع شده، متولی یا خادم ندارد به همین خاطر سنگ و کتیبه به سرقت رفته است.
• بانی ضریح قدمگاه امام رضا(ع) کیست؟
قبلا ضریح چوبی بود و پس از به سرقت برده شدن کتیبه و سنگ جای پا، اداره اوقاف‌وامورخیریه برای محل عبادت امام رضا(ع) ضریح آلومینیومی گذاشت. بانی ضریح چوبی معلوم نیست ولی احتمال داده می‌شود کار مرحوم حاج آقاحسن اعتمادزاده باشد که برخی از ضریح‌های امام‌زادگان موجود در بهبهان گذشته را نیز او ساخته است. ضریح چوبی از زمان قاجاریه تا پهلوی اول بوده، سپس ضریح را تعمیر و ضریح جدیدی درست کردند.
• مسجد و ضریح امام رضا(ع) دارای چه ویژگی‌های است؟
مسجد امام رضا(ع) از یک ساختمان طاق پوش گچی سه بخشی ساخته شده است. ضریح قدمگاه که محل اقامه نماز آن حضرت بود، روبه‌روی در ورودی مسجد قرار دارد. در شمال شبستان مسجد حیاط کوچکی واقع شده که سطح آن چند پله از سطح حرم بلندتر است. اصل شبستان به دلیل طاق پوش بودن، ستون‌های قطور و مستحکم در برابر حوادث روزگار به ویژه زلزله‌های مهیب ارجان در سال‌های ۴۴۴ و ۴۴۵ هجری قمری سالم مانده و هنوز هم به شکل اولیه پابرجاست. این مسجد در عصر دیالمه یعنی سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری تعمیر شد و بنای کنونی آن که دارای گنبد، صحن و شبستان است به عصر صفویه برمی‌گردد. حیاط در سمت شمال و ساختمان اصلی مسجد در سمت جنوب است.
این قسمت شامل یک بنای چهارگوش به ابعاد ۱۳ متر در ۱۷ متر است که ۶ ستون قطور آن را به صورت تالاری ستون‌دار درآورده است. ستون‌ها در دو ردیف موازی قرار گرفته‌اند. ابعاد دو ردیف آن که چهار ستون دارد و در غرب قرار دارند ۲ متر و ۹۰ سانتیمتر در ۱ متر و ۴۵ سانتیمتر و ابعاد دو ستون بعدی نیز ۱ متر و ۶۰ سانتیمتر در ۱ متر و ۳۰ سانتیمتر است. سقف قسمت‌های مختلف بنا به شکل گنبدهای کوچکی درآمده که در قسمت انتهایی بالای آن‌ها روزنه‌هایی جهت تهویه و تأمین روشنایی بنا تعبیه شده است. فاصله این گنبدها به وسیله طاق و تویزه پر شده است. ضریح قدمگاه در زیر گنبد که ارتفاعی در حدود ۲ متر دارد، قرار گرفته است. محراب بنا در دیوار ضلع جنوبی و در امتداد ضریح قرار دارد.
• در این قدمگاه چه فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی انجام می‌شود؟
پس از دزدیده شدن سنگ و کتیبه سالها در مسجد و قدمگاه بسته شد. مردم روستا هم هیچ استفاده‌ای از آن مسجد و قدمگاه نمی‌کردند. در سال های اخیر به آن توجه شده است اما معمولا بحث عبادی در آنجا دنبال نمی‌شود، شب و روز جمعه که مردم تفریحی به آنجا می‌روند، از سرویس های بهداشتی و آب آشامیدنی آن استفاده می کنند و گاه کسانی که نذری دارند، مبلغی پول داخل ضریح می اندازند. البته شب‌های جمعه بعضی مواقع برخی هیئت‌ها می‌روند و آنجا برنامه دعای کمیل دارند و یا روزهای دیگر با هماهنگی اداره اوقاف‌وامورخیریه آنجا زیارت عاشورایی برگزار می‌شود.
• جدا از بحث قدمگاه چرا از مسجد استفاده نمی‌شود؟
شاید چون در بهبهان امامزاده و مسجد و حسبنیه زیاد است و علاوه بر دارالمومنین به این شهر، «بقاع اسباط النبی» و «شهر کثیرالمساجد» هم گفته می‌شود یعنی ۷۴ امامزاده و ۲۶۰ مسجد و حسینیه در بهبهان وجود دارد.
• آیا به وضعیت کنونی مسجد از لحاظ ساخت و مرمت توجه می‌شود؟
تا آنجا که اطلاع دارم، خیر. فقط یکبار یکی از خیران آمد و دیوارهای قدیمی مسجد را که در آن شکاف ایجاد شده بود، تعمیر کرد. اما به آن شکل اساسی هم تعمیر و بازسازی نشده، فقط حیاط خاکی را سیمان کردند و تعمیراتی در پله‌هایش داشتند.
• گروه‌های جهادی دانشجویی که به روستا‌ها سفر می‌کنند به این روستا نیامده‌اند که بخواهند برای بازسازی و نوسازی این مسجد و قدمگاه کاری کنند؟
نه متأسفانه. ولی این چند سال به خاطر راهپیمایی‌ها، شهرداری چند تا سرویس بهداشتی زده و منطقه را آسفالت کرده است تا برای اجرای مراسم تمیز باشد.
• کاروان پیاده‌روی از بهبهان تا قدمگاه در زمان شهادت امام رضا(ع) از چه زمانی راه افتاده است؟
در گذشته طبق یک آیین رایج، مردم بهبهان و اهالی روستاهای اطراف در زمان شهادت امام رضا(ع) به زیارت این قدمگاه می‌آمدند، ولی برنامه خاصی مثل سخنرانی نبود. اما در چند سال اخیر هیئت‌های مختلف مذهبی، به ابتکار مسجد بلال و مدیریت بزرگانی چون حجج‌اسلام‌والمسلمین شیخ محسن قنبریان و عظیمی‌فر ابتکاری به خرج دادند و این راهپیمایی را از مسیر حدود ۱۴ کیلومتری شهرستان بهبهان تا قدمگاه رسمیت بخشیدند. مردم بهبهان الان در این تاریخ مشخص از بهبهان تا قدمگاه پیاده‌روی می‌کنند و بین راه موکب‌ها و هیئت‌های مذهبی مختلف چادر می‌زدند و به کسانی که در این مسیر راهپیمایی و عزاداری می‌کنند، خدمات می‌رسانند. مردم نذرهاشان را آورده و بین مردم تقسیم می‌کنند.
این آیین چند سالی است که با حضور چند ده هزار نفری از بهبهان تا قدمگاه اتفاق می‌افتد. در محل قدمگاه سخنرانی، مداحی، عزاداری و برنامه‌های متعدد اجرا می‌شود. از صدا و سیمای خوزستان اهواز می‌آیند و برنامه‌ها را ضبط و پخش می‌کنند. از سال ۱۳۹۰ یک گروه پیاده‌روی نیز از گرگان تا مشهد می‌آیند تا برای روز میلاد آقا امام رضا(ع) در مشهد باشند که ابتکار آن نیز در اختیار روحانیت محترم مسجد بلال بهبهان است.
• در این مدت آیا برای معرفی قدمگاه کارهایی صورت گرفته است؟
رسانه ملی و خبرگزاری‌های مختلف هم مراسمات سالانه پیاده روی تا قدمگاه را پوشش داده اند.
در سال‌های اخیر برخی از علاقه‌مندان نکاتی مختصر در مورد قدمگاه نوشته‌اند.
بنده نیز بارها مصاحبه‌های رادیویی انجام داده‌ام و با نوشتن متن‌های گوناگون، قدمگاه را در فضای مجازی معرفی کرده‌ام تا مردم این مکان را کامل‌تر بشناسند.
• آقای محمدیان در پایان گفت‌وگو اشاره بفرمایید از چه منابعی برای تحقیق قدمگاه امام رضا(ع) در بهبهان استفاده کرده‌اید؟
از کتاب‌های مختلفی که درباره مسیر عبور آقا امام رضا(ع) از مدینه به مرو نوشته شده و نیز منابع مکتوب محلی و مصاحبه‌های متعدد با معمرین و مقاله‌هایی که درباره جاذبه‌های گردشگری و معرفی بناهای تاریخی و مذهبی بهبهان نوشته شده استفاده کرده‌ام. مثل فارسنامه ناصری که توسط حاج میرزاحسن فسایی در عصر قاجاریه نوشته شده است و از کتاب‌های تاریخی دیگر و همچنین با تحقیقات میدانی از معتمدان اعم از پیرزن‌ها و پیرمردها در محلات مختلف بهره گرفته‌ام.
نظر شما