قدس آنلاین _ گروه استانها_ مهدی ربیع: قصه  سدسازی در ایران همواره پرغصه و دردناک بوده است. قصه ای به غایت تلخ و جانگداز که پایانی ندارد حتی اگر کلاغ قصه به خانه اش برسد. و این وسط خوزستان و کشاورزی و محیط زیستش قربانی تمام عیار تصمیم گیری های اشتباهی شدند که روزگارشان را سیاه کرد. سناریوهایی که آخر و عاقبتشان  تباهی و نابودی کشاورزی خوزستان بوده است. نسخه هایی که به جای آنکه معجزه کنند بیمار قصه ما را راهی سینه قبرستان کردند. این داستان سدی است که بلای جان خوزستان شده است «سد گتوند».

سدی که مثل بختک بر سر کشاورزی خوزستان فرود آمده است و مرگ محیط زیست استان  را به معنای واقعی کلمه رقم می زند. از زمانی که این سد شوم ساخته شد یک جرعه آب از گلوی کشاورزی  خوزستان پایین نرفته است.تبعات منفی سد گتوند و کوه نمک آن حالا حالاها تمام شدنی نیست و همچنان ادامه دارد. کلاف سردرگمی که بانیان آن هم هیچ راهی برای آن ندارند. حکایت سد سازی و به ویژه سد گتوند حکایت تصمیم گیری های اشتباه و غیر کارشناسی است که چوب آن را دیگران می خورند و دودش به چشم مردم می رود. گویا از ابتدای خلقت خوزستان بد شانس بوده است‌ و شاید این سرنوشت تلخ و شومی است که در پیشانی خوزستان نوشته شده است. حکایت گتوند حکایت سیاستگذاران و تصمیم گیرانی است که یک گوششان در و گوش دیگرشان دروازه است. کسانی که ذره ای برای  نظرات کارشناسان و متخصصان قابئل نیستند و تنها  به آنچه در سر می پرورانند می اندیشند. 

هزینه نجومی تخریب سد گتوند

هفته گذشته بود که عیسی کلانتر که اکنون ردای ریاست سازمان محیط زیست کشور را با حکم دکتر روحانی به تن کرده است در اظهاراتی در یکی از رسانه های مکتوب کشور با اشاره به راهکارهای علاج بخشی سد گتوند و تبعات و هزینه های آن نابودی سد گتوند را موجب سیل در خوزستان عنوان کرده بود. او این را هم گفته که برای نابودی سد گتوند به ۱۰۰ هزار میلیارد ریال اعتبار و ۱۲ سال زمان نیاز دارد. مطلبی که با درآمدهای پایین دولت کاملا مشخص است که ناممکن است.

این مطلب در حالی از زبان کلانتری جاری شده است که دولت روحانی با کسری بودجه و کاهش درآمدهای خود مواجه شده است و علاوه بر آن هیچ عقل سلیمی نمی پذیرد که وقتی طرحی با این هزینه های سنگین و نجومی به قیمت نابودی محیط زیست و کشاورزی یک استان ساخته می شود به راحتی از آن چشم بپوشند. آنهم داعیه داران تفکر سازه ای و سدسازی که هرگز تن به چنین کاری نخواهند داد.

 سد جنجالی گتوند سرانجام در زمانی که رضا اردکانیان سکاندار وزارت نیرو شد، تعیین تکلیف و بنا شد که راهکار آخر یعنی مدیریت مصرف و انتقال آب به حوضچه های تبخیری در دستور کار قرار بگیرد. 
وزیر سابق جهاد کشاورزی و رییس فعلی سازمان حفاظت محیط زیست کشور گفته است: سد گتوند و نمک های پشت گتوند کشاورزی در پایین دست این سد و به ویژه در شهرستان گتوند در آستانه نابودی قرار داده است. به گفته او، هم اکنون در شهرستان گتوند بیش از ۳۶ هزار هکتار زمین قابل کشت وجود دارد، اما همه ساله بخش زیادی از آنها به دلیل انباشت نمک از بین می روند.
آن گونه که کلانتر گزارش داده است سالانه بین ۶ تا ۷ تن نمک در هر هکتار از زمین های گتوند انباشت می شود،در حالی میزان انباشت نمک در حالت عادی ۱۰۰ الی ۱۵۰ گرم در هر مترمربع است که این رقم در اطراف این سد به ۸۰۰ تا ۹۰۰ گرم در هر مترمربع رسیده است.

گتوند کابوس کشاورزی خوزستان/احداث سد گتوند باعث شورشدن آب رودخانه کارون شده و  ادامه این روند سبب نابودی کشاورزی خوزستان می شود
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در این خصوص تصریح می کند: کسانی که مدعی هستند که آب سد شور نشده است. ، ساده ترین راه حل اندازه گیری میزان شوری آب است. میزان نمک آب ورودی به سد گتوند بسیار پایین تر از میزان نمک در دریاچه سد است.

کیخسرو چنگلوایی ادامه می دهد: کوه های نمک اطراف سد، آب ورودی به سد را شور کرده و این موضوع کشاورزی منطقه را تهدید می کند. زمین هایی که تحت آبیاری سد گتوند هستند بیش از ۴۲۰هزار هکتار است که محصولات متنوع از قبیل گندم، ذرت و نیشکر در این زمین ها کشت می شود.

چنگلوایی  اضافه می کند: محصولات زراعی نسبت به شوری آب آستانه تحمل متفاوتی دارند و باید میزان شوری آب آبیاری متناسب با حساسترین گیاه منطقه باشد. باید برای شوری آب سد گتوند علاج اندیشی شود و هر چه سریع تر اقدام عاجل صورت بگیرد.
او با بیان اینکه کوه های نمک اطراف سد، آب ورودی به سد را شور کرده و این موضوع کشاورزی منطقه را تهدید می کند، می گوید: زمین هایی که تحت آبیاری سد گتوند هستند بیش از ۴۲۰هزار هکتار است که محصولات متنوع از قبیل گندم، ذرت و نیشکر در این زمین ها کشت می شود.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان با اشاره به خسارات میلیاردی گتوند به کشاورزی خوزستان می گوید: سد گتوند تاکنون بیش از ۶۰۰ میلیارد تومان به تولید محصولات کشاورزی استان خسارت وارد کرده است.
چنگلوایی ادامه می دهد: سد گتوند خسارت های آشکار  و نهانی برای کشاورزی استان داشته است، کاهش عملکرد تولید از نظر کیفیت و کمیت محصولات خسارت آشکارو خسارت وارده به خاک و تاثیر منفی بر روی گونه‌های ژنتیکی گیاهان خسارت پنهان سد گتوند است.
او در خصوص راهکارهای علاج بخشی سد گتوند می گوید: انتقال آب شور با لوله به خلیج فارس، انتقال آب شور با لوله به اراضی بالادست و نزدیکی سد و شستشوی سریع و مدیریت مخزن سد از راهکارهایی هستند که برای کاهش خسارت وارد شده از سد گتوند به اراضی ارائه شده است که به نظر هیچکدام از این راهکارها حساب شده و فنی نیستند و باید تصمیم گیری جدی در این خصوص اتخاذ شود.

تبعات زیان بار سد گتوند بر کشاورزی

اما مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان در خصوص سد گتوند و تبعات مخرب و زیانبار آن برای کشاورزی و محیط زیست استان به خبرنگار قدس آنلاین می گوید: پروژه سد گتوند به دلیل یک خطا در مطالعات از یک پروژه با ارزش به یک مشکل تبدیل شد.
احمدرضا لاهیجان زاده با اشاره به مطالعات جدید درباره کیفیت مخزن سد گتوند می افزاید: آنالیز نمونه ها به کشورهای آلمان، کانادا و استرالیا ارسال شده و تحلیل آن به زودی اعلام می شود.
او تصریح می کند: در این مطالعات روی اثر انحلال املاح در مخزن سد گتوند و ایزوتوپ های نمک کارشده است و می توان میزان تاثیرگذاری نمک خروجی از این سد روی رودخانه کارون را سنجید.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان بیان می کند: آخرین مطالعات سد گتوند به سفارش سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، توسط موسسه آب دانشگاه تهران انجام و نتایج آن پارسال اعلام شد.
لاهیجان زاده ادامه می دهد: در این مطالعات حجم نمک ذخیره در مخزن سد بیش از هشت میلیون مترمکعب برآورد شده و چهار راهکار برای کاهش اثرات آن بر خوزستان پیشنهاد شده است.

علاج‌یابی سد گتوند ۳۰ تا ۴۰ سال طول می‌کشد

دبیر شبکه تشکل‌های زیست‌محیطی خوزستان نیز از منتقدان جدی سد گتوند است. هژیر کیانی در گفتگو با خبرنگار قدس آنلاین می گوید: مدیرکل محیط خوزستان اعلام کرد که طبق یک پژوهش که مورد تایید چند کشور خارجی نیز قرار گرفته است، علاج‌یابی سد گتوند ۳۰ تا ۴۰ سال طول می‌کشد.
او می افزاید: طبق پژوهشی که در دانشگاه شیراز انجام شده و مورد تایید کشورهای کانادا، آلمان و استرالیا قرار گرفته است، علاج‌یابی سد گتوند توسط وزارت نیرو ۳۰ تا ۴۰ سال طول خواهد کشید.
دبیر شبکه تشکل‌های زیست‌محیطی خوزستان تصریح می کند: طبق آنچه که آقای لاهیجان‌زاده اعلام کرد وزارت نیرو مسئول اجرای علاج‌یابی سد گتوند است؛ با این وضعیت، خوزستان به شوره‌زاری تبدیل می‌شود و آسیب‌های بسیاری به استان وراد خواهد شد و در حال حاضر نیز شاهد این آسیب‌ها هستیم.
کیانی ادامه می دهد: اکنون طبق آمار رسمی جهادکشاورزی شاهد افت ۲۰ تا ۳۰ درصدی محصولات کشاورزی در حوزه گتوند هستیم.

تجمع نمک در مخزن سد گتوند بیش از 7 میلیون تن است

مشاور استاندار خوزستان از کسانی که تاکنون پای ثابت گزارش هایی بوده است که درباره سد گتوند و تبعات آن نوشته شده. در مطالعاتی که دکتر مهدی قمشی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۹۲انجام داد  ثابت شد که تجمع نمک در مخزن سد گتوند حالا به بیش از ۷ میلیون تن رسیده است. این مطالعات نشان می دهد که در این یک سال تجمع شوری در سد گتوند ثابت نبوده و مرتب رو به افزایش است.

او می گوید: مقدار شوری تجمع یافته در مخزن سد گتوند در این یک سال بیش از دو برابر شده است. وزن نمک ذخیره شده در آب مخزن در انتهای سال ۹۰ حدود ۳/۳ میلیون تن بوده که در پایان سال ۹۱ به ۸/۷ میلیون (هفت و هشت دهم میلیون) تن رسیده است.

قمشی در تشریح وضعیت لایه های آب مخزن سد می گوید: شوری (EC) آب لایه های بالایی مخزن کم و در حدود ۵۰۰ میکروموس بر سانتی متر مربع است اما هر چه به عمق مخزن می رویم شوری این لایه ها بیشتر می شود. تا جایی که شوری (EC) آب لایه های پایینی مخزن به ۱۵۰ هزار میکروموس می رسد که حدود سه برابر شوری خلیج فارس است. در حال حاضر ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب در مخزن سد با شوری بین ۱۰ هزار تا ۱۵۰ هزار میکروموس ذخیره شده است. به عبارتی حدود ۵۰ متر از ارتفاع آب درون مخزن را آب شور با EC بالاتشکیل می دهد.

این استاد دانشکده علوم آب با اشاره به راهکار مدیران سد گتوند برای کنترل شوری مخزن، توضیح می دهد: در حال حاضر بخشی از آب شور مخزن (که در لایه های عمقی قرار دارد) با آب شیرین مخزن (که در لایه های سطحی قرار دارد) با یکدیگر مخلوط و سپس به پایین دست هدایت می شود. به این ترتیب بخشی از شوری و نمک موجود در مخزن در حال تخلیه به پایین دست است تا بدین وسیله وضعیت لایه بندی در مخزن سد کنترل شود.

مسوولان به این وسیله میزان شوری آبی که از خروجی سد رها می شود را در مرز بحرانی نگه می دارند. شوری این آب بین یک هزار و ۳۰۰ تا ۲ هزار میکروموس متغیر است «البته شوری آب این مقطع از کارون قبل از آبگیری سد گتوند حدود ۷۰۰ میکروموس بوده است». اما این راهکار برای تعادل لایه های مخزن کافی نبوده و افزایش تجمع شوری ادامه داشته است. به عبارتی مساله شوری آب مخزن سد بغرنج تر می شود. اگر این را به تغییرات دمایی پاییز و احتمال وقوع سیلاب اضافه کنیم، می بینیم که پاییز امسال خطر شوری بیشتری، پایین دست را تهدید خواهد کرد و شرایط بحرانی در انتظار رودخانه کارون است.

اوتصریح می کند: اگر چه اکنون حجم آبی که شوری بالادارد به نسبت کل ذخیره مخزن زیاد نیست اما فقط در صورتی می توان با اطمینان از سد بهره برداری کرد که تخلیه شوری به مکان های مطمئن انجام شود. این شوری نباید بیشتر از این انباشته شود و اگر به زودی فکر اساسی برای تخلیه نمک ها نشود، تجمع شوری دردسرساز خواهد بود. این وضعیت حکم یک بمب نمکی بالای سر خوزستان را دارد. قمشی اضافه می کند: البته باید درباره مکان های تخلیه آب شور سد گتوند نیز بررسی دقیقی به عمل آید زیرا وضعیت فعلی (که مقداری از آب شور مخزن را با آب کارون مخلوط می کنند) اصلامطلوب نیست. به نظر می رسد که تنها تخلیه به خلیج فارس است که می تواند شرایط را بهتر کند. در این مورد نیز باید برآورد اقتصادی انجام شود تا مشخص شود که آیا این اقدام توجیه پذیر است یا خیر. ضمن اینکه این مقدار آب باید به گونه یی خارج شود که به محیط زیست و رودخانه کارون آسیب وارد نشود. به گفته او، مساله دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که سد گتوند علاوه بر مساله شوری مسائل دیگری از جمله نشت نفت از چاه های نفتی واقع شده در مخزن را دارد که باید به صورت جداگانه کارشناسی و بررسی شوند. اما آنچه اکنون به صورت جدی می توان گفت این است که مساله سد گتوند دارد بحرانی تر می شود و مانند ظرف آبی می ماند که در حال گرم شدن است و رفته رفته به درجه جوش خود نزدیک تر می شود.

اما به رغم همه این صحبت ها مجریان سد گتوند همچنان مدعی هستند که این سد هیچ تاثیری بر شوری آب کارون نداشته است. اخیرا هم هوشنگ حسنی با انتشار نامه ای در فضای مجازی همه اظهارنظرهایی که توسط متخصصان و دانشمندان حوزه آب و کشاورزی شده است را سیاسی کاری خوانده است.

او که مسئول بررسی اثرات آبگیری سد گتوند و راه های کنترل کیفیت آب مخزن سد  است با فرار رو به جلو مدعی شده که سد گتوند درگیر سیاسی کاری شده و در این میان مطبوعات هم مغرضانه به آسیاب این سیاسی کاری، آب می ریزند. در حقیقت او به جای پاسخگویی به ابهامات، فرافکنی و اتهام به مطبوعات را بهترین راه برای پاسخگویی تشخیص داده است.

حسنی در این نامه خطاب به منتقدان سد گتوند چنین گفته است: سد گتوند درگیرودار سیاست بازی های جناحی، تبدیل به ابزاری برای محکوم کردن طرف های مقابل شده است. پس از آبگیری سد گتوند دیگر خبر کاهش خاموشی های برق برای کسی جذاب نیست. افزایش نسبی کیفیت آب کارون طی سال های گذشته کسی را خوشحال نمی کند. مهار سیلاب های ویرانگر هنری محسوب نمی شود. تنها خبر مهم از توان کارشناسی این مرزوبوم در مطبوعات، آب شور انباشته شده در کف مخزن سد گتوند است که تبدیل به تیغی برای خراشیدن دل مردم شده است. حجم نمک کف مخزن سد گتوند، از اتمام مراحل آبگیری تاکنون، ثابت مانده و طی ۵ سال گذشته، تغییر محسوسی نداشته است. سد گتوند درگیرودار سیاست بازی های جناحی، تبدیل به ابزاری برای محکوم کردن طرف های مقابل شده است.

پس از آبگیری سد گتوند، دیگر خبر کاهش خاموشی های برق برای کسی جذاب نیست. افزایش نسبی کیفیت آب کارون طی سال های گذشته کسی را خوشحال نمی کند. مهار سیلاب های ویرانگر هنری محسوب نمی شود. تنها خبر مهم از توان کارشناسی این مرزوبوم در مطبوعات، آب شور انباشته شده در کف مخزن سد گتوند است که تبدیل به تیغی برای خراشیدن دل مردم شده است. تخریب، همیشه تأثیرگذارتر، راحت تر و پرطرفدارتر بوده، این کار نیازی به ادله و اثبات ندارد، کافیست ادعا شود، ولی در مقابل، برای اثبات حقانیت، هزاران دلیل و مدرک و شهادت کفایت نمی کند.

سد گتوند به همت تلاش شبانه روزی تعداد بی شماری از کارشناسان و مدیران دلسوز این مرزوبوم به بهره برداری رسیده که به راحتی می توان همه آنها را بی مسئولیت، بی کفایت و خائن خطاب کرد. این ادعا نیازی به اطلاعات از سد، زمین شناسی و اطلاعات کیفی آب ندارد، کمی بی انصافی کافیست.
در کنار تحقق تمام اهداف از پیش تعیین شده برای سد گتوند، تلاش تمام دست اندرکاران این سد، طی سال های گذشته، معطوف به حفظ کیفیت آب خروجی از سد گتوند بوده که به شهادت آمار و اطلاعات ( نه ادعا) در طی سال های پس از آبگیری سد، کیفیت آب خروجی از سد هیچ گاه کاهش نیافته و عموما بهتر از کیفیت آب رودخانه در قبل از آبگیری بوده است.اثبات این ادعا نیاز به اطلاعات دقیق و ادله فنی و بررسی های کارشناسی دارد که عموما انجام این نوع بررسی ها جذابیتی برای کسی نداشته و نتایج آن مخاطب زیادی به همراه ندارد. متاسفانه این کار جزو وظایف سازمان یا گروه مشخصی که مورد وثوق و اطمینان عموم باشد نیز، تعریف نشده است. بحث و بررسی روی تأثیرات کیفی سازندهای انحلال پذیر حوضه میانی سد گتوند، از ۱۵ سال قبل، سال ها پیش از آبگیری سد، شروع شده و از آن زمان، ده ها  هزار ساعت کار کارشناسی روی آن انجام گرفته است.
خلاصه این نتیجه به شرح زیر است:
۱. انحلال نمک سازند گچساران عنبل موجود در ۴کیلومتری بالا دست محور سد گتوند طی  سال اول آبگیری کاملا مهار شده و رفتار آن به حالت قبل از آبگیری برگشته است.
۲. نمک های حاصل از انحلال رخنمون های نمک سازند گچساران عنبل در طی  سال اول آبگیری به صورت آب شور در کف مخزن سد در بخش مرده آن انباشته شده است. این حجم کمتر از ۵ درصد حجم مفید مخزن است.
۳. حجم نمک کف مخزن سد گتوند، از اتمام مراحل آبگیری تاکنون، ثابت مانده و طی ۵ سال گذشته، تغییر محسوسی نداشته است. با توجه به چگالی و شوری این آب امکان اختلاط آن با آب لایه های بالا وجود ندارد و از این بابت تهدیدی برای پایین دست   نیست.
۴. کیفیت آب حجم مفید مخزن سد همواره از متوسط کیفیت آب رودخانه قبل از آبگیری، بالاتر بوده است.
۵. کیفیت آب خروجی از سد گتوند، همواره تحت کنترل کامل بوده و هیچ گاه نسبت به قبل از آبگیری کاهش نداشته است. طی  سال گذشته کیفیت آب رودخانه کارون نسبت به سال های قبل از آبگیری بهبود چشمگیری داشته است.
۶. این طرح آمادگی کامل برای ارایه تمام اطلاعات و مستندات لازم برای بررسی کارشناسان و علاقه مندان را دارد. شاید تنها راه نجات سد گتوند بی دفاع از دست مطبوعات مغرض و عریان شدن واقعیت های پیرامون آن، تعدد بررسی های کارشناسانه باشد.

بی توجهی به نظرات کارشناسان همواره یکی از معضلات اصلی طرح هایی بوده است که در کشور اجرا شده اند و سد گتوند هم یکی از این طرح هاست. آنچه مشخص است کابوس گتوند به تمامی ندارد و کشمکش منتقدان و مجریان آن هم پایانی ندارد. این وسط تنها چیزی که قربانی می شود کشاورزی و محیط زیست خوزستان است. اکنون زمان عمل است و برای چاره اندیشی هم بسیار دیر شده است. تا کار به جاهای باریک تر از این نکشیده است وزارت نیرو و دولت باید تکلیف این سد شوم را مشخص کنند. اینکه کدام راهکار عملی می شود باید ایستاد و منتظر ماند که دولتمردان چه تصمیمی درباره سدی می گیرند که بیش از ۱ دهه به کابوس کشاورزان خوزستانی تبدیل شده است.