قدس آنلاین-موضوع انتشار صوت در اماکن مذهبی با معماری اسلامی - ایرانی که پر از نقش و نگار و آینه‌کاری است، با پیچیدگی خاصی روبه‌روست. گروهی از پژوهشگران دانشگاه امام‌رضا(ع) برای نخستین بار موضوع صوت در اماکن مذهبی را با نمونه مطالعاتی حرم مطهر رضوی بررسی کرده‌اند. اهمیت این موضوع را می‌توان در هزینه‌های میلیاردی خرید و تجهیز سیستم‌های صوتی خارجی دانست که در صورت پذیرش رویکردهای علمی، این هزینه‌ها می‌تواند کمتر و بهینه باشد، اما چگونه؟ آنچه پیشروی دارید اگر چه درباره یک موضوع است، اما می‌تواند مؤید این نکته باشد که تبدیل راهکارهای علمی و ایده برای حل مسائل چقدر می‌تواند عینی و مشهود باشد، به گونه‌ای که بتواند هزینه و ولخرجی‌های خرید کالای خارجی و واردات را مرتفع کند.
تأثیر ویژگی محیطی بر سیستم‌های صوتی
برای بسیاری از ما سنگ‌فرش‌ها، دیواره‌ها، ستون‌های بلند و متعدد، آینه‌کاری‌ها و شکل گنبد بسیار زیبا و تحسین‌برانگیز است، این موارد در معماری اماکن مذهبی بسیار کلیدی و پرکاربرد هستند. با این حال تأثیر قابل توجهی بر انتشار صوت دارند و به لحاظ آکوستیک دردسرساز هستند. به دلیل پوشش بسیار زیبا و هنری موجود در معماری اماکن مذهبی مکان‌هایی که می‌توان بلندگو نصب کرد، بسیار محدود هستند؛ زیرا نمی‌توان به زیبایی بصری آن لطمه زد. با توجه به این شرایط دست طراح برای یافتن راه حل بسته است.
مجتبی دلیری، عضو هیئت علمی گروه برق دانشگاه امام رضا(ع) با اشاره به تحقیقات میدانی در حرم مطهر رضوی در این باره می‌گوید: «در طراحی سیستم صوتی سه مجموعه داریم، ۱-بلندگوها ۲- سیستم راهبری همانند آمپلی فایر و میکسر... ۳- میکروفن. همه این‌ها مؤثر هستند، اما در اماکن مذهبی مثل حرم مطهر رضوی مشکل اصلی آمپلی‌فایر یا میکسر نیست، چالش اصلی در بلندگوها و بی‌توجهی به ویژگی‌های محیطی در انتشار صوت است.»
وی ادامه می‌دهد: «در صحن جامع رضوی، صدا به انتهای صحن برخورد می‌کرد و برمی‌گشت یا در دارالحجه به دلیل شمار زیاد ستون و فاصله کم بین آن ها، صوت بازتاب‌های مختلفی پیدا می‌کرد که به اصطلاح عامیانه صدا اکو می‌شود، این در حالی است که بسیاری از سخنرانان و مداحان به این موضوع حساس هستند و گاهی همراه خودشان سیستم صوت می‌آورند.»
برندهای جهانی؛ معروف اما ناکارآمد
رواق امام خمینی(ره)، صحن جامع رضوی و دارالحجه سه مکان با تراکم مراسم هستند که طی سال‌های اخیر برندهای معروف بلندگو در آن به کار گرفته شده‌اند، اما صوت راضی‌کننده‌ای نداشتند. مجتبی دلیری در پاسخ به این پرسش که صوت چه مشکلی در مجموعه اماکن حرم مطهر داشته است، می‌گوید: «در این سال‌ها همزمان با گسترش حرم و کامل شدن معماری آن، چالش‌های صوت بیشتر بروز کرده و به چشم آمده¬اند. به طور نمونه تا پیش از آینه‌کاری در برخی از رواق¬ها سیستم‌های صوتی کیفیت مناسبی داشتند ولی اکنون آینه‌کاری سبب بازگشت صدا و کاهش کیفیت صوت شده است. در واقع مردم می‌خواهند در مراسم‌های حرم یک صدای واضح را بشنوند که نه بلندی آن گوش را آزار بدهد و نه ضعیفی آن مانع شنیدن شود و در ضمن کلمات سخنران در آن به صورت واضح و شمرده به گوش برسد. این نکته در مراسم روضه خوانی بیشتر احساس می¬شود؛ زیرا باید صدای مداح بیشتر شود تا در بین دیگر صداها و همهمه مردم، قابل شنیدن باشد.»
دلیری درباره اهمیت موضوع صوت به سالن‌های همایش و سالن‌های سینما اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این اماکن با پوشش‌هایی که در دیوارها و کف سالن استفاده می¬شود و با انتخاب شکل مناسب برای سقف مسیر سیگنال و میزان جذب آن کاملاً تعیین و کنترل می‌شود، حتی با سقف‌های زیگزاگی مشخص می‌کنند که صوت بر سر کدام ردیف از بینندگان فرود بیاید، علاوه بر این از بازتاب آن هم جلوگیری می‌کنند.»
وی با بیان اینکه صوت یک موج است که دقیقاً زاویه انتشار و بازتاب آن قابل محاسبه و طراحی است، می‌گوید: «در خیلی از موارد معماران در طراحی‌شان با متخصصان صوت همفکری می‌کنند، به طور نمونه در مسجد الحرام لوستر و فرش‌ها با این نگاه طراحی شده‌اند و سیستم صوتی منحصر به فرد خود را دارد.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه امام رضا (ع) ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از موارد مهم در طراحی سیستم‌های صوتی ارتفاع سقف است، در رواق امام خمینی(ره) با محیطی روبه رو هستیم که سقف آن ۱۵ متر بوده و حجمی نزدیک به ۹۰ هزار مترمکعب دارد. استانداردهای صوتی حداکثر برای ۴۰ هزار مترمکعب طراحی شده‌اند، اما در رواق دو برابر است. ضریب جذب آینه و کاشی لعاب دار مورد استفاده در این رواق یک صدم است؛ یعنی کاملاً صوت را بازتاب می‌دهند که سبب می¬شود شرایط صوتی بسار پیچیده و منحصر به فردی داشته باشد.»
دلیری با بیان اینکه برندهای بزرگ سیستم‌های صوتی در دنیا عموماً بر اساس موسیقی و آهنگ یا سخنرانی است، به یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر فرد امکان مذهبی اشاره می‌کند و می‌گوید: «مراسم‌هایی که در حرم و حتی سطح جامعه برگزار می‌شود، الزاماً نه سخنرانی و نه موسیقی هستند. تلاوت قرآن و مداحی به لحاظ آواشناسی منحصر به فرد هستند؛ یعنی همزمان موسیقی، سخنرانی، کوبش و... دارند.»
به گفته دلیری هیچ کدام از این محدودیت‌ها که تاکنون بیان شد در فرایند طراحی سیستم صوت حرم مطهر لحاظ نشده است و اگر حتی به بهترین شرکت‌های خارجی هم سفارش بدهیم، چون با مفاهیمی مثل مداحی و صوت قرآن آشنا نیستند، نمی‌توانند طراحی مناسبی داشته باشند.
فرصت گسترش تحقیقات اکوستیکی
این محقق با اشاره به تحقیقات انجام شده در این زمینه می‌گوید: «این موضوع به معنای واقعی کسب دانش و علم نافع است؛ چون برگزاری مراسم‌های آیینی همچون مداحی و تلاوت ویژه ایرانیان و شیعیان است، علاوه بر این سبک معماری‌مان هم منحصر به فرد است، پس هماهنگی بین مسئله صوت و معماری بسیار می‌تواند کارگشا باشد. اقدام هایی که تاکنون شده بود، رویکرد علمی نداشت و عمدتاً تکیه بر تجهیزات فنی و گرانقیمت بوده است. در صورتی که این رویکرد علمی حمایت شود، می‌توان جلوی اتلاف منابع را گرفت، اما اگر صبرکافی برای به نتیجه رسیدن تحقیقات نداشته باشیم، بر روی سایر محققان که در حال حاضر بر روی مسائل آستان قدس کار می‌کنند یا در آینده کار خواهند کرد، تأثیر منفی خواهد گذاشت.»
تهیه نقشه سه بعدی از رواق امام خمینی(ره)
دلیری با اشاره به اقدام‌های گروه تحقیقاتی دانشگاه امام رضا(ع) می‌گوید: «اولین مسئله در طراحی سیستم صوت، داشتن نقشه سه بعدی از فضای مورد مطالعه است تا بتوان در نرم افزارهای تخصصی آن را تجزیه و تحلیل کرد. تا پیش از این هیچ قسمت حرم نقشه سه بعدی نداشتند و برای نخستین بار دانشگاه ما نقشه سه بعدی رواق امام خمینی(ره) را تهیه کرد. با همکاری گروه معماری میلیمتر به میلیمتر فضای رواق امام خمینی(ره) و حتی آینه‌کاری‌ها نقشه برداری شده است. انجام همین نقشه برداری سختی‌های فنی فراوانی داشت که با انگیزه بالای گروه سبب شد به سرانجام برسد. مثلاً با توجه به نقشه برداری لیزری و مشکل بازتاب نور در این محیط تمام آینه، فیلتری مخصوص که از بازگشت نور جلوگیری می‌کند، تهیه شد.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه معدود شرکت‌های ایرانی فعال در زمینه صوت گروه تحقیقاتی ندارند، توضیح می‌دهد: «برای همین پیش از درخواست مدیریت آستان قدس رضوی، در این زمینه کار مشابهی در مشهد وجود نداشت. از این رو با تعدادی از استادان و دانشجویان شروع به مطالعه و تحقیق کردیم و پس از تهیه نقشه سه بعدی، نرم افزار مورد نیاز برای تجزیه و تحلیل صوت را به سختی تهیه کردیم. همان طور که می‌دانید یک تغییر کوچک در سیستم صوتی حرم یعنی صرف چند میلیارد هزینه برای خرید تجهیزات، برای همین شبیه‌سازی و آزمایش نخستین و مهم‌ترین گام ما بود.»
محاسبه شاخص‌های کیفیت صوت در حرم مطهر رضوی
وی با اشاره به نتایج تحقیقات و آزمایش‌های انجام شده، می‌گوید: «می¬توان بدون این که امکانات موجود را تغییر دهیم، با چیدمان بهتر و طراحی هوشمندانه‌تر کیفیت صوت در حرم را ارتقا دهیم. ولی واقعیت این است که با این معماری نمی‌توان انتظار کیفیت صوت سالن¬های مخصوص همایش را داشت.»
دلیری با این حال کسب شاخص‌های لازم برای کیفیت صوت در اماکن مذهبی همانند حرم مطهر رضوی را یک دستاورد می‌داند و توضیح می‌دهد: «برای صوت ۳۰ تا ۴۰ پارامتر علمی وجود دارد که ما در این تحقیق و تطبیق این پارامترها با تحقیقاتی که در مورد مساجد ترکیه، کویت، مسجد الحرام و مالزی انجام شده است و تجربه نیروهای اجرایی بخش صوت آستان قدس، به پنج پارامتر خاص رسیدیم. اهمیت این پنج پارامتر در این است که در آینده در صورت نیاز به خرید تجهیزات جدید، متناسب با این پنج شاخص به تولید کنندگان سفارش داده می‌شود.»
کاربرد برای سایر عتبات مقدسه
با توجه به همکاری‌های بین عتبات مقدسه در سطح جهان اسلام، این نتایج قابل تعمیم و صدور به سایر کشورها نظیر عراق، سوریه و... نیز هست، از این جهت است که دلیری به ما خبر می‌دهد: «تلاش داریم آزمایشگاه تخصصی در این زمینه ایجاد کنیم؛ زیرا این علم ترکیبی از مهندسی برق، آکوستیک و معماری است که واقعاً سطح بالاست، بویژه اینکه تاکنون متناسب با معماری مذهبی و اسلامی کاری نشده است. به طور نمونه از این طریق می‌توان هر مسجدی در هر نقطه کشور را نیز در تجهیز سیستم صوتی کمک کرد، چون مساجد که توان مالی بالایی ندارند تا هزینه‌های میلیاردی برای سیستم صوت خرج کنند، ولی با طراحی مناسب می‌توانند کیفیت راضی‌کننده‌ای را داشته باشند.»
کاهش هزینه هیئت‌های مذهبی برای سیستم‌های صوتی
وی ادامه می‌دهد: «در هیئت‌های مذهبی هم هزینه میلیاردی برای سیستم صوت می‌شود که می‌توان با طراحی مناسب در حوزه سخت افزاری و نرم افزاری و... این هزینه‌ها را کاهش داد. بویژه اینکه کشورمان به دلیل وجود هیئت‌های مذهبی متعدد یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مصرف کننده تجهیزات صوتی است و عمده آن هم وارداتی است. این خودش یک فرصت اقتصادی در حوزه صنایع دانش بنیان است.»
دلیری توجه به حوزه صوت و تحقیقات آن را زمینه‌ای برای گسترش و توسعه سایر فناوری‌های مرتبط با معماری می‌داند و توضیح می‌دهد: «در حوزه معماری می‌توان کاشی یا سنگ‌فرش‌های خاصی تولید کرد که ضریب جذب صوتی بالاتری داشته باشند. در عین حالی که زیبایی دارند، تأثیر مثبتی برروی صوت خواهند گذاشت.»
نبود صبر و خودباوری، رقیب تحقیقات علمی
این عضو هیئت علمی دانشگاه در کنار این نتایج، به مشکلات پیش روی این تیم تحقیقاتی نیز اشاره دارد: «در عین حالی که تجهیزات تخصصی اندازه‌گیری صوتی هنوز کاملاً فراهم نشده است و فرصت آزمایش میدانی در رواق امام خمینی(ره) با توجه به برنامه‌های فشرده آن در طول شبانه روز به صورت کافی فراهم نشده است، شبیه‌سازی‌هایمان مراحل آخر خود را طی می‌کند و بزودی نتایج آن نهایی و به استناد نتایج محاسبات و شبیه¬سازی به صورت طرح پایلوت در رواق امام خمینی (ره) آماده خواهد شد و ابهام‌های آن نیز برطرف خواهد شد.»
تجربه نشان داده است که اعتماد به جوانان جلوی بسیاری از هزینه‌ها را خواهد گرفت و فقط باید مدیران کمی صبر داشته و منتظر پاسخ¬های بسیار کوتاه مدت نباشند. همراهی تیم تحقیقاتی دانشگاه امام رضا (ع) و نیروهای فعلی بخش صوت حرم که از تجربه بسیار بالایی برخوردارند و یا به عبارتی در کنار هم قرار گرفتن علم و تجربه خواهد توانست بدون تحمیل هزینه قابل توجهی شرایط فعلی را متحول کرده و گام مؤثری در راستای تولید علم بومی و مسئله محور بردارند.
نظر شما