قدس آنلاین-امام سجاد(علیه‌السلام) در گنجینۀ صحیفۀ سجادیه راه رشد و تربیت اسلامی را به همگان معرفی کرده اند. با دقت در دعای چهل و چهارم صحیفۀ سجادیه به روش تربیتی امام زین العابدین(علیه‌السلام) در ماه مبارک رمضان که همان تربیت عبادی است آشنا می‌شویم.
از آنجا که عبادت بدون آگاهی و شناخت ثمره‌ای ندارد، حضرت در این دعا ابتدا با بیانات توحیدی به شناخت نعمت هدایت و شکرگزاری از خداوند می‌پردازد و با برشمردن دلایل برتری ماه مبارک رمضان دربارۀ این ماه آگاهی بخشی می‌کند. ایشان ماه رمضان را یک دوره فشردۀ تربیتی سی روزه می‌داند ماهکه بندگان ضمن مغتنم شمردن این فرصت، باید در آن به کسب آگاهی از محرمات و واجبات مبادرت ورزند تا در سایر ماه‌های سال نیز بر این رویه زندگی کنند.
۱ـ آگاهی بخشی در تربیت عبادی
تربیت و عبادت در صورتی در رساندن انسان به سعادت مؤثر است که با آگاهی و شناخت کافی همراه باشد؛ در غیر این صورت تربیت انسانی محقق نمی شود. در دعای چهل و چهارم صحیفۀ سجادیه، امام زین العابدین(علیه‌السلام) به ذکر صفات الهی و ویژگی‌های ماه مبارک رمضان و اهمیت ویژه عبادت در این ماه پرداخته است تا دل آدمی شوق و جذبۀ قرار گرفتن در ماه مبارک رمضان و عبادت در آن را پیدا کند و به ثمرۀ آن که رشد و هدایت است، دست یابد.
شکرگزاری از خداوند
بندگی و عبادت با شکرگزاری همراه شده است. تا بنده شکرگزار و قدردان الطاف پروردگار نباشد عبادتی انجام نمی‌دهد. در فرازهای ابتدایی دعای چهل و چهارم، امام سجاد (علیه‌السلام) به زیبایی به این موضوع اشاره کرده‌اند: «اَلْحَمْدُلِلَّهِ الَّذی هَدانا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنا مِنْ اَهْلِهِ، لِنَکُونَ لِاِحْسانِهِ مِنَ الشّاکِرینَ، وَ لِیَجْزِیَنا عَلی ذلِکَ جَزآءَ الْمُحْسِنینَ؛ سپاس خدا را که ما به شکرگزاری از خود راهنمایی کرده و شایسته آن نمود، تا از شکرگزاران احسان او گردیم و به ما بر این کار پاداش نیکوکاران بخشد».
برای اینکه بتوان شاکر خداوند بود، باید ابتدا درک درستی از نعمت‌های الهی داشته باشیم. از آنجا که موضوع این دعا، حلول ماه مبارک رمضان است، امام زین العابدین(علیه‌السلام) نعمت بزرگ دین و هدایت الهی را برشمرده‌اند و ماه مبارک رمضان را به عنوان راه هدایت وصف نموده و برای آن خداوند عالمیان را ستایش کرده‌اند: «الْحَمْدُلِلَّهِ‌الَّذی حَبانا بِدینِهِ، وَاخْتَصَّنا بِمِلَّتِهِ، وَ سَبَّلَنا فی سُبُلِ اِحْسانِهِ، لِنَسْلُکَها بِمَنِّهِ اِلی رِضْوانِهِ، حَمْداً یَتَقَبَّلُهُ‌مِنّا، وَیَرْضی بِهِ عَنّا. وَالْحَمْدُ لِلَّهِ‌الَّذی جَعَلَ مِنْ تِلْکَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضانَ؛ سپاس خدای را که دینش را به ما عنایت فرمود و ما را به آیین خود اختصاص داد و در راه‌های احسان خود روان ساخت، تا در آن‌ها به فضل و لطفش به سوی رضوان او حرکت کنیم، چنان حمدی که از ما بپذیرد و به سبب آن از ما خشنود شود و سپاس خدای را که از جمله آن راه‌ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد».
معرفی ماه رمضان
امام سجاد (علیه‌السلام) این گونه ماه رمضان را توصیف کرده‌اند: «شَهْرَ الصِّیامِ، وَ شَهْرَ الِاْسْلامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ التَّمْحیصِ، وَ شَهْرَ الْقِیامِ، الَّذی اَنْزَلَ فیهِ الْقُرْانَ، هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ؛ ماه روزه، ماه اسلام، ماه طهارت، ماه آزمایش، ماه قیام، ماهی که قرآن را در آن نازل کرد، برای هدایت مردم و بودن نشانه‌هایی روشن از هدایت و مشخص شدن حق از باطل».
برای اینکه آدمی به تربیت عبادی و رشد بندگی در ماه رمضان نایل شود، باید به شناخت کافی دربارۀ برتری این ماه بر سایر ماه‌ها دست پیدا کند. امام سجاد(علیه‌السلام) در ادامۀ دعا، روزه‌داری و حرام شدن حلال‌هایی چون خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها در مدت زمان معینی که تغییرناپذیر است را یکی از علل برتری این ماه بر سایر روزها و ماه‌ها عنوان می‌کنند.
حضرت در فراز دیگری از دعا، وجود شب پرفضیلت قدر را علت دوم برتری ماه رمضان معرفی کرده‌اند: «ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً واحِدَةً مِنْ لَیالیهِ عَلی لَیالی اَلْفِ شَهْرٍ، وَ سَمّاها لَیْلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فیها بِاِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ اَمْرٍ، سَلامٌ، دآئِمُ الْبَرَکَةِ اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلی مَنْ یَشآءُ؛ سپس یکی از شب‌هایش را بر شب های هزار ماه فضیلت و برتری داد و آن را شب قدر نامید، که در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان برای هر امری نازل می‌گردند و آن شب سلامتی و برکت پیوسته است تا سپیده دم».
۲ـ روش تربیت عبادی در ماه رمضان
در تربیت عبادی امام سجاد(علیه‌السلام)، هر فرد مسلمان باید اعضا و جوارح خود را از حرام حفظ کند تا روزه‌دار حقیقی محسوب شده و اعمالش در این ماه به کمال برسد.
حفظ جوارح از گناه
امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) به گناهان اعضا و جوارح اشاره کرده و از خداوند تقاضای حفظ آن‌ها را دارد: «وَ التَّحَفُّظَ مِمّا حَظَرْتَ فیهِ، وَ اَعِنّا عَلی صِیامِهِ بِکَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصیکَ، وَ اسْتِعْمالِها فیهِ بِما یُرْضیکَ، حَتّی لا نُصْغِیَ بِاَسْماعِنا اِلی لَغْوٍ، وَ لا نُسْرِعَ بِاَبْصارِنا اِلی لَهْوٍ، وَ حَتّی لانَبْسُطَ اَیْدِیَنا اِلی مَحْظُورٍ، وَ لانَخْطُوَ بِاَقْدامِنا اِلی مَحْجُورٍ، وَ حَتّی لا تَعِیَ بُطُونُنا اِلاّ ما اَحْلَلْتَ، وَ لاتَنْطِقَ اَلْسِنَتُنا اِلاّ بِما مَثَّلْتَ، وَ لانَتَکَلَّفَ اِلاّ ما یُدْنی مِنْ ثَوابِکَ، و خودداری از محرمات در آن را به ما الهام کن و ما را به روزه داشتن آن با حفظ جوارح از گناهان و به کار بردن آن‌ها در آنچه تو را خشنود می‌نماید یاری ده، تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم و با چشمانمان به تماشای لهو نشتابیم و دست‌هایمان را به حرامی دراز نکنیم و به سوی ممنوع تو گام برنداریم و شکم‌هایمان جز به حلال پر نشود و زبانمان به غیر آنچه تو گفته‌ای گویا نگردد و جز در کاری که به ثواب تو نزدیک می‌کند، به کوشش برنخیزیم».
این فراز از دعا علاوه بر درخواست از خداوند بر پاکی و حفظ از گناهان، خود یک دوره گناه شناسی است. شاید هر یک از ما بدرستی به گناهان هر یک از اعضا و جوارح خود دقت کافی نداشته باشیم، اما حضرت با دقت و ظرافت خطای هر عضو از بدن را تشریح کرده‌اند که خود زمینۀ هوشیاری و قرار گرفتن در مسیر تربیت اسلامی را فراهم می‌کند.
۳ - انجام واجبات
در این دعای زیبا و پرمعنا، امام سجاد(علیه‌السلام) علاوه بر درخواست از خداوند بر توفیق به انجام همۀ واجبات (چه در این ماه مبارک و چه در همۀ ماه‌های سال) به طور خاص به سه مورد از واجبات الهی اشاره کرده‌اند و آن؛ نماز، نیکی به دیگران و خوردن مال حلال است. بدون شک این سه واجب الهی نزد خداوند جایگاه رفیع و ویژه‌ای دارند که حضرت در میان همۀ واجبات به آن‌ها اشاره کرده است.
نماز
در این دعا برای استمداد از خداوند بر به جا آوردن نماز، این گونه می‌خوانیم: «اَللَّهُمَّ وَقِفْنا فیهِ عَلی مَواقیتِ الصَّلَواتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتی حَدَّدْتَ، وَ فُرُوضِهَا الَّتی فَرَضْتَ، وَ وَظآئِفِهَا الَّتی وَظَّفْتَ، بارالها ما را در این ماه بر اوقات نمازهای پنجگانه به نحوی که حدودش را معین نمودی و واجباتش را مقرر فرمودی و شروطش را بیان کردی، آگاه و بینا ساز». امام سجاد (علیه‌السلام) در ادای فریضۀ نماز تنها به حفظ وقت و ارکان و شرایط آن اکتفا نمی‌کند، بلکه در دیدگاه ایشان، بنده در مسیر تربیت عبادی باید به کمال عبادت خویش نظر بیفکند و در راه رسیدن به آن تلاش کند: «وَ اَنْزِلْنا فیها مَنْزِلَةَ الْمُصیبینَ لِمَنازِلِها، الْحافِظینَ لِاَرْکانِها، الْمُؤَدّینَ لَها فی اَوْقاتِها عَلی ما سَنَّهُ عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ - صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ الِهِ - فی رُکُوعِها وَ سُجُودِها وَ جَمیعِ فَواضِلِها عَلی اَتَمِّ الطَّهُورِ وَ اَسْبَغِهِ، وَ اَبْیَنِ الْخُشُوعِ وَ اَبْلَغِهِ؛ و ما را در مرتبه آنانی قرار ده که به مراتب آن رسیده‌اند و ارکانش را نگهبانند و آن را در اوقات خود بپا می‌دارند، آن طور که پیامبرت تشریع فرموده، در رکوع و سجود و همه آداب و درجات عالی فضیلتش، با کامل‌ترین طهارت و تمام ترینش و روشن‌ترین مراتب خشوع و رساترینش».
حضرت فرصت عبادت در ماه رمضان را فرصتی خاص قلمداد کرده و در فرازی از دعا از خداوند توفیق نماز و تضرع در این ماه بخصوص در شب‌های آن را مسئلت نموده است. بنابراین در بزرگ‌ترین و برترین ماه باید پاسدار بزرگ‌ترین واجب الهی بود.
صلۀ رحم و نیکی
در میان اعمال نیک، امام سجاد(علیه‌السلام) پس از نماز به صلۀ رحم و نیکو انجام دادن آن اشاره فرموده اند و پس از آن به حق همسایگان و حتی کسانی که در حق انسان بدی و ظلم نموده اشاره کرده و به لزوم احسان و بخشندگی به آن‌ها تأکید فرموده اند. این موضوع از اهمیت و جایگاه این واجبات حکایت دارد و هر یک از ما باید بدان توجه ویژه نماییم، بویژه در ماه مبارک رمضان که بهار بندگی و تربیت عبادی است: «وَ وَفِّقْنا فیهِ لِاَنْ نَصِلَ اَرْحامَنا بِالْبِرِّ وَالصِّلَةِ، وَاَنْ نَتَعاهَدَ جیرانَنا بِالْاِفْضالِ وَ الْعَطِیَّةِ، وَ اَنْ نُراجِعَ مَنْ هاجَرَنا، وَ اَنْ نُصِفَ و مَنْ ظَلَمَنا، وَ اَنْ نُسالِمَ مَنْ عادانا؛ ما را در این ماه توفیق ده تا به خویشاوندان خود نیکی و پیوند کنیم و به همسایگان از راه احسان و بخشش رسیدگی کنیم و با آن کس که با ما قهر کرده آشتی کرده و با کسی که به ما ستم نموده به انصاف برخاسته و با دشمن مدارا کنیم. »
۴ـ اهداف و غایت تربیت عبادی
در دیدگاه امام سجاد(علیه‌السلام) تربیت از طریق عبادت خالصانه و آگاهانه بخصوص در ماه مبارک رمضان، باید به اهداف آفرینش انسان بینجامد، یعنی به تقرب به خداوند و رشد و تعالی انسانیت. چنانکه پایان بخش این دعا به این مضامین مزین شده است: «وَ اَنْ نَتَقَرَّبَ اِلَیْکَ فیهِ مِنَ الْاَعْمالِ الزّاکِیَةِ بِما تُطَهِّرُنا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ، اَهِّلْنا فیهِ لِما وَعَدْتَ اَوْلِیآئَکَ مِنْ کَرامَتِکَ وَ اَوْجِبْ لَنا فیهِ ما اَوْجَبْتَ لِأَهْلِ الْمُبالَغَةِ فی طاعَتِکَ وَاجْعَلْنا فی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقَّ الرَّفیعَ الْاَعْلی بِرَحْمَتِکَ؛ و ما را توفیق ده که در آن به تو تقرب جوییم در سایه اعمال شایسته‌ای که ما را به آن از آلودگی معاصی پاک نمایی، ما را در این ماه به کرامتی که به اولیای خود وعده دادی سزاوار کن و آنچه را که برای اهل سعی و کوشش در طاعت و عبادت قرار داده‌ای برای ما قرار ده و ما را در سایه رحمتت در ردیف کسانی قرار ده که استحقاق برترین مرتبه را نزد تو پیدا کرده‌اند».
مسلمانان باید به گونه‌ای ماه رمضان را به پایان برند که از این فرصت تربیتی این چنین در حداعلی، در جهت رشد خود استفاده کرده باشند: «وَاجْعَلْنا لِشَهْرِنا مِنْ خَیْرِ اَهْلٍ وَ اَصْحابٍ. اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِهِ، وَ امْحَقْ ذُنُوبَنا مَعَ امِّحاقِ هِلالِهِ وَ اسْلَخْ عَنّا تَبِعاتِنا مَعَ انْسِلاخِ اَیّامِهِ حَتّی یَنْقَضِیَ عَنّا وَ قَدْ صَفَّیْتَنا فیهِ مِنَ الْخَطیئآتِ وَ اَخْلَصْتَنا فیهِ مِنَ السَّیِّئاتِ؛ ماه رمضانمان از بهترین اهل و یاران محسوب کن. بارالها بر محمد و آلش درود فرست و همراه با به سر آمدن ماه رمضان گناهان ما را به سر بر و با سپری شدن روزهای پایانی‌اش پیامدهای گناهانمان را از ما برگیر، تا در حالی از ما بگذرد که ما را از خطاها و لغزش‌ها خالص نموده و از گناهان پاک فرموده باشی».
نظر شما