جامعه/مریم احمدی شیروان: اول خردادماه در تقویم کشورمان به روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف نامگذاری شده است؛ روزی که تلنگری است بر ما تا از یاد نبریم منابع انرژی محدودند و باید آن‌ها را درست مصرف کنیم. آن هم در شرایطی که هر روز خبری از بحرانی شدن منابع آب، برق و... به گوشمان می‌رسد. خبرهایی که همه فریاد می‌زنند هنوز تا درست مصرف کردن فاصله بسیاری داریم.

این روز را بهانه‌ای برای گفت و گو با مهندس علی‌اکبر اولیا، رئیس سازمان ملی بهره‌وری ایران قرار دادیم تا از وی در خصوص بالا بردن دانش، فرهنگ و باور ملی در مورد جایگاه بهره‌وری و دانش‌بنیان کردن و بومی کردن بهره‌وری که تنها بخشی از اهداف کاری‌اش است و از موانع و مشکلات پیش‌روی بهره‌روی در کشور بیشتر آگاه شویم.

* هر چند که در ذات آموزه‌های دینی و فرهنگی ما به بهره‌وری تأکید بسیاری شده است اما به نظر می‌رسد در عمل نمودی نداشته است. علت اصلی آن از نظر شما چیست؟

متأسفانه در دهه‌های گذشته شاید به خاطر اقتصاد نفتی حاکم بر جامعه، توصیه‌های دین و فرهنگ اصیل برای بهره‌وری به حاشیه کشیده شده و حالا به جای اینکه الگوی بهره‌وری برای دنیا باشیم متأسفانه حتی در کشورهای آسیایی نیز رتبه مطلوبی نداریم که اصلاً شایسته ما نیست. این جایگاه در حالی است که کشورهای جنوب شرق آسیا مانند ژاپن، کره و مالزی و حتی کشورهای اروپایی نقش بهره‌وری را شناخته، به‌ آن اهتمام داشته و آن را در برنامه‌ریزی‌هایشان وارد کرده‌اند. این در حالی است که آن‌ها محدودیت منابع مالی نداشته و با به کارگیری بهره‌روی و ظرفیت‌هایش به راه و رسم و دانش و تکنیک‌ها دست پیدا کرده‌اند و توانسته‌اند سهم زیادی از رشد اقتصادی خود را از محل ارتقای بهره‌وری به دست بیاورند.

اگر به سه دوره پنج ساله برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم توسعه نگاه کنیم، متوجه می‌شویم در مقایسه با کشورهای آسیایی و کشورهای شاخص جهانی عقب‌تر هستیم که خلاف سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و حفاظت از منافع ملی است. باید در این راه جهت‌گیری تازه‌ای داشته باشیم تا بتوانیم در مسیر درست قرار بگیریم.

*فکر می کنم این موضوع بیش از هر موضوع دیگر با افزایش بهره وری و شعار امسال یعنی " حمایت از کالای ایرانی " در ارتباط باشد.

بله، حتماً بخصوص حالا که در دوره‌ای حساس و در معرض جهت‌گیری‌های خصمانه آمریکا قرار داریم، لازم است از منابعی که در اختیار داریم بیشتر و بهتر استفاده کنیم. اما حمایت از کالای داخلی به غیر از افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیر شدن نمی‌تواند به صورت اساسی و اصولی پایدار بوده و مورد حمایت قرار گیرد. شاید بتوان مردم را تشویق کرد تا حدی در خصوص کیفیت یا حتی قیمت محصولات داخلی اغماض کنند، اما اگر تفاوت در کیفیت معنادار باشد نمی‌توان انتظار داشت که تعصب بر کالای داخلی داشته باشند. تمام این شرایط تأکید می‌کند که باید بهره‌وری را جدی گرفت.

*در اسناد بالادستی چقدر به موضوع نهادینه کردن بهره‌وری توجه شده است و اصولاً آیا این تأکید و توجه ضمانت اجرایی هم داشته است یا اینکه تنها به گنجاندن و دیکته کردن اهداف به سازمان‌ها و نهادها اکتفا کرده‌ایم؟

در سه دهه گذشته پیش‌بینی شده بوده که ۳۰ درصد رشد اقتصادی از محل ارتقای بهره‌وری صورت بگیرد، اما در این مدت رشد ما در مجموع نزدیک به صفر بوده که نشان دهنده وضعیت کاملاً نامطلوب در این زمینه است. در برنامه ششم توسعه و در قالب ماده ۳ بیان شده است که ۳۵ درصد رشد از محل ارتقای بهره‌وری صورت گیرد. در ماده ۵ نیز تأکید شده که تمام دستگاه‌های اجرایی مکلف هستند چرخه مدیریت بهره‌وری را با هدف رسیدن به رشد ۳۵ درصدی اجرایی کنند. امیدواریم این شرایط کمک کند که هم بهره‌وری را بهتر بشناسیم و هم با یک عزم همگانی به آن عمل کنیم و از منابع و داشته‌های خودمان بیشترین و بهترین استفاده را داشته باشیم. برنامه پنجم و ششم بالاترین اسناد بالادستی ما در کنار سیاست‌های کلی ابلاغی شده از سوی رهبر معظم انقلاب و «برنامه جامع بهره‌وری کشور» بوده که چارچوب حوزه بهره‌وری را تعریف می‌کنند. در تلاش هستیم در شرایط جدید بتوانیم محرک بسیج عمومی برای ارتقای بهره‌وری باشیم. در همین زمینه بخشنامه‌ای از سوی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور ابلاغ شده که همه دستگاه‌ها باید کمیته‌های بهره‌وری را تشکیل و فعال کنند. برخی دستگاه‌ها به آن واکنش مثبت داشته و کمیته‌های بهره‌وری خود را فعال کرده‌اند. برخی نیز به آن واکنش مناسبی نداشته‌اند که جای گلایه است. اگر می‌خواهیم اهداف برنامه ششم محقق شود باید در دستگاه‌های اجرایی ظرفیت‌سازی کنیم. بخش خدمات، کشاورزی، نفت و انرژی، وزارت نیرو و... همه باید به بهره‌وری توجه کنند. امیدواریم با توجه به نام‌گذاری امسال، اطلاع رسانی، هماهنگی و عزم فراگیر برای حرکت در حوزه بهره‌وری و اجرای برنامه بهره‌وری فراهم شود.

*برنامه جامع بهره‌وری کشور که به آن اشاره کردید، قرار است چه اهدافی را دنبال کند؟

برنامه جامع بهره‌وری کشور که بر اساس ماده ۷۹ قانون برنامه پنجم تدوین شده شامل هفت برنامه ارتقای بهره‌وری از جمله برنامه ارتقای بهره‌وری آب، انرژی و موارد دیگر با همکاری سازمان ملی بهره‌وری ایران و دستگاه‌های مربوط است. در دو سال گذشته تیم مشاوری با همکاری دستگاه‌های مختلف روی آن کار کردند و اکنون گزارش نهایی آن در حال جمع بندی است. از دستگاه‌ها نظرخواهی کرده، جمع‌بندی نهایی آن را تدوین و به هیئت وزیران تقدیم می‌کنیم تا به عنوان مصوبه اقدام‌هایی که مطرح است تعریف شده و همه دستگاه‌ها مشترک و هماهنگ با هم برای رسیدن به بهره‌وری در تمامی ابعاد حرکت کنند.

*بحران آب را از سلسله چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آبی در کشور می‌دانیم. برای بهره‌وری از این سرمایه ملی چه برنامه‌ای دارید؟

طبق بررسی‌ها حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور در حوزه کشاورزی است که این عدد بیان می‌کند باید تمرکز اصلی در مصرف آب کشاورزی و ارتقای بهره‌وری آن باشد. راندمان استفاده از آب در حوزه کشاورزی قابل قبول نیست و نیاز است که به سمت کشت‌های جدید و مکانیزه برویم. باید میزان محصول تولیدی به مصرف آب را بالا ببریم تا پاسخگوی نیازهای مردم برای تامین محصولات کشاورزی باشد. خوشبختانه دولت با توجه به تکرار و شدت خشکسالی‌ها اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام داده است. به طور نمونه کاشت برنج را به استان‌های گیلان و مازندران محدود کرده است در حالی که حتی در برخی مناطق کم آب هم برنج کاشت می‌شد! یا حتی در حاشیه زاینده‌رود که برخی دسترسی موضعی به آب داشتند بی‌توجه به پایین دست و بحران‌ آبی آن‌ها برنج کشت می‌کردند. به همین دلیل نیاز است که وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی بخش کشاورزی کشور سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی و عملیاتی را برای ارتقای آب کشاورزی اطلاع‌رسانی کنند. باید انتظار داشته باشیم کمیّت آب مصرفی در بخش کشاورزی کاهش پیدا کند و به ازای واحد سطح و میزان تولید محصول، آب کمتری مصرف شود. در همین راستا نباید توسعه کشت داشته باشیم بلکه باید راندمان تولید محصول را بالا ببریم.

افزون بر آن تولیدات کشاورزی متناسب با نیازهای ما نیست. در کشور میزان قابل توجهی میوه تولید می‌شود که باید جهت‌گیری صادراتی داشته باشد. آن هم در صورتی‌که توجیه آبی داشته باشد. به طور نمونه برای یک کیلو هندوانه، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم آب مصرف می‌شود. این یعنی صادرات هندوانه به معنای صادرات آب است که قطعاً منطقی نیست.

باید روی نوع محصولات نیز کار کنیم. بخش قابل توجهی از منابع ارزی صرف واردات انواع محصولات کشاورزی مانند روغن و دانه‌های روغنی و خوراک دام می‌شود.

*غیر از آب‌های کشاورزی برای سایر بخش‌ها چه اقداماتی باید انجام داد؟

برای بهره‌وری از آب شرب و صنعت، تعاملاتی با وزارت نیرو شده است. با توجه به فناوری اطلاعات امکان رصد مصرف آب در بخش‌های مختلف وجود دارد. باید ملاک‌هایی مطرح و ساز و کارهای تشویقی یا تنبیهی در تعرفه‌ها در نظر بگیریم.

در مصرف خانگی نیز هر چند که سهم آب شرب در چرخه مصرف کم و تنها حدود ۵ درصد از منابع است، اما از آنجایی که این آب با کیفیت و هزینه بالایی تولید می‌شود باید در مصرف و بهره‌‎وری مصرف آن دقت بیشتری انجام شود.

بازگردانی آب در بخش‌های خانگی، صنعتی، مجتمع‌های مسکونی با استفاده از فناوری‌های موجود و بازیافت در بخش‌هایی مانند فضای سبز از اقدامات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. اگر این کار انجام شود تهدیدی که از نظر خشکسالی و محدودیت منابع مالی داریم تأثیری در روند زندگی معمول و سازوکارهای تولید و حتی کشاورزی ما نخواهد داشت. باید خودمان را با شرایط جدید که شرایط کم آبی است تطبیق دهیم که این کار با یک مدیریت هوشمندانه و استفاده از نوآوری امکان پذیر است.

*پیشنهادهای سازمان ملی بهره‌روی ایران، جنبه اجرایی نیز دارند؟

در این سازمان تلاش می‌کنیم از ظرفیت‌های بین‌المللی و تجاربی که در دنیا مطرح است، استفاده کنیم. هم اکنون از ظرفیت‌های آموزش سازمان بهره‌وری آسیایی(APO) استفاده می‌کنیم که بخش عمده آن معطوف به بهره‌وری است. همین طور این سازمان می‌تواند مشاوره‌هایی با سازمان‌های بین‌المللی داشته باشد.

آنچه باید اتفاق بیفتد تکلیف برنامه ششم برای ارتقای بهره‌وری است. انتظار این است که دستگاه‌ها بتوانند برنامه‌های عملیاتی خود را برای ارتقای بهره‌وری در تمامی حوزه‌ها بخصوص آب تعریف و اجرا کنند. ما باید در پایان برنامه ششم به سهم ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف برسیم. سازمان ملی بهره‌وری ایران با توجه به تکالیف قانونی خود، گزارش‌های لازم را منتشر خواهد کرد. پیشنهادی که به دولت خواهیم داد مبتنی بر این است که دستگاه‌های مربوط، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان صنعت و معدن نقش خود را در ارتقای بهره‌وری آب به درستی ایفا کنند. در مجموع، سازمان ملی بهره‌وری ایران نقش هدایت، هماهنگی، کنترل و نظارت دارد که امیدواریم بتوانیم این وظایف را به درستی انجام دهیم.

*به ضرورت همسویی وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و... طبق برنامه ششم اشاره کردید. بحثی که در سالیان اخیر کمتر آن را شاهد بودیم. علت آن چه بود؟

وقتی فراوانی بوده و مشکلی وجود نداشته باشد، کمتر کسی به مسئله توجه می‌کند. اما در شرایط حاضر بحث بحران آب آن‌قدر جدی شده که همه دستگاه‌ها خطر را احساس و لمس کرده‌اند. حالا نیاز است که تمام سازمان‌های متولی کنار هم نشسته و راه حل مناسبی برای حل این مشکلات پیدا کنند. کاری که باید زودتر از این اتفاق می‌افتاد اما همین را به فال نیک گرفته امیدواریم نتایج مطلوبی با خود به همراه داشته باشد.

*با توجه به سابقه طولانی بهره‌وری در کشور و اقدامات بسیاری که به بخشی از آن اشاره کردید، چرا هنوز در راستای ارتقای بهره‌روی بویژه در موضوع مهمی مثل آب اول راه هستیم؟

بخش عمده این مشکلات بخصوص در حوزه آبی کشور معطوف به قوانین و مقررات است. وقتی یک بنگاه یا مجموعه کشاورزی مقداری آب دارد، خود را مالک مطلق آن دانسته حتی گاه با برداشت‌های بیش از حد مجاز و استفاده نادرست به بهره‌وری فکر نمی‌کند. در صورتی‌که مالک آب باید به ازای آبی که از چاه برداشت می‌کند میزان مشخصی محصول تحویل دهد. نیاز است که دولت و مسئولان پایش کنند که به ازای هر واحد آب چقدر محصول تولید می‌شود و این شائبه از بین برود که بعضی چون مالک چاه آب هستند پس با هر میزانی می‌توانند از آن استفاده کنند و یا حتی هدر دهند. باید در برخی دیدگاه‌ها تجدید نظر شود و به آب، به عنوان منبع حیاتی ملی نگاه شود نه مالکیت شخصی که تصمیم‌گیری در سرنوشت آن در اختیار شخصی خاص و در چارچوب منافع شخصی باشد.

این در حالی است که معمولاً قیمتی برای آب قایل نیستیم در حالی که آب سرمایه ملی است و باید مطمئن باشیم از آن به نحو شایسته استفاده می‌کنیم. کارهای انجام شده در این حوزه اقدمات فرهنگی، آموزش‌های لازم، ترویج آبیاری قطره‌ای و... باید همه جمع‌بندی و بازنگری و با نظم و اصول عملیاتی شود.