*دکتر امیر دودابی نژاد

سال کم بارشی را پشت سر گذاشتیم. بارش‌هایی که ذخیره آن‌ها در پشت سدها قابلیت استفاده در بخش کشاورزی و تولید برق دارد باید در فصول پاییز و زمستان اتفاق بیفتد که متأسفانه سال گذشته این طور نبود و حالا با کاهش ذخیره منابع آبی روبه‌رو هستیم و پیش ‏بینی می ‏شود ظرفیت تولید برقابی کشور، نسبت به سال قبل ۴۰۰۰ مگاوات کاهش یابد. به همین دلیل در تابستان امسال با رشد متوسط ۷ درصدی مصرف و با احتساب ظرفیت قابل توجه نیروگاه ‏هایی که بتازگی، وارد مدار می ‏شوند در تأمین برق دچار مشکل خواهیم بود.

راهکاری که به‏طور معمول برای غلبه بر این مشکل ارائه می‏شود، افزایش ظرفیت‌ تولید به تناسب نیاز کشور است اما از سوی دیگر، بیشتر از ۲۰هزار مگاوات فاصله بین اوج بار تابستانی با فصول عادی سال است. عددی که به روشنی سهم مصرف انواع لوازم و تجهیزات سرمایشی را بیش از یک سوم اوج بار نشان می‌دهد. به عبارتی سرمایه‌گذاری انبوهی برای تولید بیش از ۲۰هزاروات ظرفیت تولید انجام می‌دهیم که فقط در ساعات و روزهای محدودی از آن استفاده کنیم. این سرمایه‌گذاری برای تأمین برق در ساعاتی بسیار محدود، شاخص بهره‌وری استفاده از سرمایه‌های را به شدت پایین می‌آورد. به عبارتی نتوانسته‌ایم از منابع و امکاناتی که داریم به صورت کاملاً بهره‌ور استفاده کنیم.

به این ترتیب باید برای مدیریتِ مصرف بار هم تلاش کنیم، اما اثر بخش‌ترین فعالیت بهینه‌سازی تجهیزات، تأسیسات سرمایشی و تهویه مطبوع در فصول گرم سال است. برای این کار راه‌های مختلفی وجود دارد. بخشی از آن به انتخاب مناسب تجهیزات با کارآیی و راندمان بالا و از سوی دیگر متناسب با اقلیم اشاره دارد. راهکار دیگر به حوزه معماری و شهرسازی برمی‌گردد که باید ساختمان‌سازی‌ها را متناسب با شرایط اقلیمی کشور انجام دهیم تا حداقل اتلاف مصرف انرژی در آن صورت پذیرد. محور دیگر مربوط به اصلاح رفتار مصرفی مشترکان است. اقدامی که ارتباطی با خرید تجهیزات و اصلاح ساختمان ندارد. می‌توان با کمترین هزینه دمای منازل را با درجه حرارت آسایش که ۲۴ درجه سانتی‌گراد برای بیشتر مناطق کشور تعریف شده، تنظیم کرد. کاری بی‌هزینه که تأثیر زیادی در کاهش مصرف انرژی دارد.

از زاویه دیگر، در زمینه شاخص مصرف انرژی با متوسط جهانی فاصله زیادی داریم. شاخصی که برای سنجش بهره‌وریِ مصرف استفاده می‌کنیم، شاخص شدت انرژی است. این شاخص، از تقسیم انرژی مصرفی بر تولید ناخالص داخلی هر کشوری به دست می‌آید؛ البته اگر تولید داخلی کشورها را به ارز برابری تبدیل کنیم بر شاخص اثر می‌گذارد، اما وقتی از شاخص برابری قدرت خرید برای تبدیل تولید ناخالص کشور استفاده کنیم، شدت مصرف نهایی انرژی ۴/۱ برابر متوسط جهانی است. اگر همین تولید ناخالص را به روش برابری نرخ ارز محاسبه کنیم، شدت مصرف انرژی تا چهار برابر متوسط جهانی خواهد شد. طبق آنچه گفته شد ۴/۱ تا ۴ برابر متوسط جهانی انرژی مصرف می‌کنیم و یا تولید ناخالص داخلی ما در رتبه ۱۸ دنیا قرار دارد، اما رتبه هشتم انتشار دی اکسید کربن را که نشان دهنده میزان مصرف انرژی است، به خود اختصاص داده‏ایم.

برای افزایش بهره‌وری چهار راهبرد وجود دارد؛ مهم‌ترین آن استفاده از ابزارها و راهکارهای قیمتی است. پس از آن ارتقای فناوری، استفاده از مقررات و استانداردها و آموزش و آگاه سازی نبز به عنوان راهبردهای غیرقیمتی مطرح است. باید تمام این چهار راهبرد با هم مورد استفاده قرار گیرد تا به هدف خود که همان افزایش بهره‌وری است برسیم.

در حامل‌های انرژی بخصوص برق و گاز فاصله قابل توجهی تا هزینه تمام شده و قیمت‌های جهانی داریم؛ به همین دلیل سهم هزینه انرژی در سبد هزینه‌های تولید یا هزینه‌های خانوار بسیار ناچیز است و انگیزه کافی برای بهره‌وری مصرف انرژی و سرمایه‌گذاری برای افزایش بهره‌وری فراهم نمی‌کند. علاوه بر اینکه در بسیاری از نقاط دنیا نه تنها برای استفاده از عامل‌های انرژی یارانه در نظر گرفته نمی‌شود، که حتی مالیات‌هایی هم برای محیط زیست در آن لحاظ می‌شود.

لازم است افزایش قیمت‌ها با استفاده از ابزارهای غیرقیمتی و یا توأم با ارتقای فناوری، استانداردها و آموزش باشد، زیرا ممکن است نرخ حامل انرژی افزایش پیدا کند، اما تا وقتی فناوری مناسب برای استفاده بهینه انرژی در دسترس نباشد نتیجه لازم را نمی‌توان گرفت.

نیاز است که فناوری‌های انرژی کارآمد در جامعه گسترش پیدا کند. در سال‌های گذشته برنامه‌های متعددی اجرا شد تا در حوزه‌هایی بخصوص انواع تجهیزات، لوازم خانگی و صنعتی کارآمدتر در اختیار مردم قرار بگیرد. تا چند سال قبل کولر آبی با رتبه انرژی A در کشور به قدر نیاز وجود نداشت اما با حمایت‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای اکنون این کولرها در دسترس همگان است. یا در مورد یخچال و یخچال فریزر که از لوازم پُر استفاده خانواده‌ها هستند، انواع یخچال با رتبه‌های انرژی خوب در کشور تولید و در اختیار مردم قرار گرفته است. در این مورد از آنجا که به لحاظ تعدد استانداردها وضعیت خوبی داریم، می‌توانیم ادعا کنیم جزو چند کشوری هستیم که بیشترین تعداد استانداردهای مصرف انرژی را داریم. لزوم این کار نظارت بیشتر و جدی‌تر بر رعایت استانداردهاست؛ البته آموزش و آگاه‌سازی هم در جای خودش بسیار مهم است و کمک می‌کند شاهد مصرف بهره‌ورتری باشیم.

در این راه استفاده از شرکت‌های دانش بنیان برای توسعه خدمات انرژی بسیار ضروری است. قراردادهای خدمات انرژی، قراردادهایی است که به منظور افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی انرژی بین یک شرکت خدمات انرژی و مصرف‌کنندگان انرژی مبادله می‌شود. شرکت مجموعه‌ای از محصولات را به مردم عرضه می‌کند و مجموعه پروژه‌هایی را که منجر به صرفه‌جویی انرژی می‌شود، اجرا و از محل صرفه‌جویی انرژی، هزینه سرمایه‌گذاری را برداشت می‌کند.

این شرکت‌ها توانایی گسترش فعالیت‌هایشان را دارند اما به دلیل نرخ‌های پایین و نازل انرژی در کشور بسیاری از قراردادهای بهره‌وری و صرفه‌جویی انرژی توجیه اقتصادی ندارد. برای توجیه‌پذیر شدن این قراردادها لازم است حمایت‌هایی مانند تضمین بازپرداخت قرارداد یا پرداخت مشوق‌هایی به ازای هر واحد صرفه‌جویی شده در دستور کار قرار گیرد.

توجه به توسعه انرژی‏ های تجدیدپذیر هم از لحاظ تأمین برق در ساعات اوج بار، کاهش انتشار آلاینده ‏ها و هم موضوع رابطه بین آب و انرژی بسیار مهم و قابل توجه است. برای مناطق مرکزی و شرقی کشور مانند دشت مشهد که آب کافی ندارند، یکی از بهترین گزینه‏ های پیشنهادی استفاده از منابع انرژی تجدید پذیر است. منابع تجدید پذیر مانند انرژی خورشیدی یا انرژی بادی نیاز بسیار کمی به منابع آبی دارند یا در فرآیند تولید انرژی نیاز به آب ندارند. سهم برق تجدیدپذیر در دنیا ۲۵ درصد، یعنی یک چهارم تولید انرژی الکتریکی است. این سهم در کشور ما تا به امروز بسیار کمتر از این بوده اما در دو سال گذشته با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی توسعه خوبی داشته و ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر به بیش از ۵۵۰ مگاوات رسیده است. امیدواریم با ادامه این روند در افق برنامه ششم توسعه به هدف تولید ۵۰۰۰ مگاوات انرژی تجدید پذیر نایل شویم. این کار کمک می‌کند به شاخص‌های جهانی نزدیک‌تر شویم و نیاز به آب در تولید برق کمتر شود.

*معاون فنی و استانداردهای سازمان انرژی‌های تجدید پذیر و بهره‌وری انرژی برق وزارت نیرو (ساتبا)