دکتر مجتبی همتی‌فر

کارشناس آموزش و پرورش:

این روزها، بحث تعطیلات زمستانه از سوی مسئولان وزارت آموزش و پرورش مطرح شد؛ طرحی که چند سالی است در میانه آلودگی هوای کلان‌شهرها در نیمه دوم سال به رو می‌آید و دوباره فراموش می‌شود. پیگیری این ایده در ایران البته به دهه ۷۰ بر می‌گردد که ذیل نظام جدید آموزشی ترمی ـ واحدی یکبار تجربه شد. در آن موقع، مدارس یک هفته در زمستان تعطیل شدند که ادامه پیدا نکرد.

«تعطیلات زمستانه» مدارس ذیل مقوله کلان‌تر «زمان آموزش» به عنوان یکی از عناصر برنامه درسی مطرح می‌شود. که در سند تحول بنیادین نیز دو راهکار به این مقوله اختصاص یافته است که بازنگری مؤلفه‌های زمان آموزش از جمله تقویم تحصیلی را در بر می‌گیرد. البته زمان آموزش، مؤلفه‌های دیگری را نیز در بر می‌گیرد، از جمله میزان ساعت‌های آموزشی در روز، هفته و سال تحصیلی  و همچنین تعداد روزهای تحصیلی و تعداد روز در هفته و حتی ساعت آغاز و پایان فعالیت آموزشی در مدرسه. به طور خلاصه زمان آموزشی، به مثابه «ظرف زمانی» که برای یادگیری دانش آموزان در نظر می‌گیریم تا در آن، به اهداف آموزشی و تربیتی دست پیدا کنیم.

الگوی تقویم آموزشی از وجوهی در کشور ما اهمیت یافته است. الگوی کنونی ۹ ماه تحصیل و ۳ ماه تعطیلات تابستانی باقیمانده‌ نظام آموزشی سال‌های دور ماست. این الگو نسبتاً قدیمی است که مبتنی بر نظام کشاورزی قرن‌های گذشته اروپا طراحی شده است. این تعطیلات طولانی عمدتاً مربوط به دوره‌ای است که بچه‌ها برای کمک به خانواده‌ها در امور کشاورزی مجبور بودند تابستان‌ها از تحصیل کناره‌گیری کنند. جالب است که بسیاری از کشورها به‌خصوص کشورهای عضو اتحادیه اروپا امروزه از تقویم تحصیلی استفاده می‌کنند که به جای تعطیلات طولانی پرآسیب تابستانه، تعطیلات توزیع شده در طول سال را مورد توجه قرار داده‌اند. در الگوی کلی مذکور، تعطیلی تابستانه به ۱.۵ تا ۲ ماه کاهش یافته و مابقی آن در طول سال تحصیلی، به صورت بازه‌های یک تا دو هفته‌ای توزیع شده است.

قابل تأمل اینکه تعطیلات تابستانی طولانی اثرات منفی زیادی دارد. یکی از مهمترین این آسیب‌ها، ناشی از فاصله قابل توجهی است که بین پایان سال تحصیلی و آغاز سال تحصیلی جدید وجود دارد و این امر به فراموشی دروس منجر می‌شود. در نتیجه بخشی از هر سال تحصیلی، به مرور و یادآوری مباحث پایه‌های قبل اختصاص می‌یابد و این امر هزینه‌های انسانی و مالی را به آموزش و پرورش تحمیل می‌کند. ضمن اینکه این تکرار، بخشی از ظرف زمانی سال تحصیلی جدید را هم به خود اختصاص می‌دهد و لذا ارائه مباحث جدید باید فشرده‌تر شود. تعطیلات پیش‌بینی نشده مثلاً ناشی از بارش برف و یخبندان در مناطق سردسیر و وزش باد شدید و گرد و غبار در مناطق کویری و گرمسیر را هم باید به این مسئله اضافه کرد. با این وضع، تعداد روزهایی که باید دانش‌آموزان در مدرسه حضور پیدا کنند و اهداف آموزش و پرورش محقق نمی‌شود.

از این وجه بازنگری در تقویم تحصیلی کنونی نظام آموزشی ما ضرورت دارد. اما بنا به شواهد، طرح فعلی مستقیماً در این راستا مطرح نشده و بیشتر به دنبال حل بخشی از مشکل آلودگی هوای کلان‌شهرها در زمستان بوده است. به عبارت دیگر، طرح کنونی تعطیلات زمستانه بیش از آنکه در راستای اهداف تعلیم و تربیت و بهره‌ورتر کردن آموزش باشد ، در راستای حل مشکلات دیگر حوزه‌هاست و تعلیم و تربیت را در مرتبه دوم یا چندم اهمیت قرار می‌دهد!

همچنان که اشاره شد، یکی از الگوهای موفق کوتاه کردن تعطیلات تابستان و پخش کردن آن در طول سال با الگوی مناسب است، اما باید طرح جامعی برای آن دید، نه اینکه تنها طرح زمستانی مطرح شود. به عنوان مثال برای اجرای آن باید به این مسئله توجه شود که در ایران، اقلیم‌های آب و هوایی متنوعی را داریم که توصیه الگوی یکسانی برای کل کشور را با چالش رو به رو می‌کند؛ یعنی در حالی که در بخشی از کشور برف می‌بارد، مردم بخشی دیگر هوای بهاری و چه بسا گرم را تجربه می‌کنند و در دوره‌ای که دانش‌آموزان مناطق گرمسیر با دمای ۵۰ درجه مواجه‌اند، مناطق سردسیر شرایط مطبوعی را طی می‌کنند! از این وجه متنوع بودن تقویم تحصیلی یا انعطاف آن امری اجتناب‌ناپذیر است، هر چند اجرای آن با مشکلاتی هم رو به رو است و باید برای آن‌ها تدبیر کرد.  از جمله آزمون‌های هماهنگ کشوری ـ همچون  امتحانات نهایی یا کنکور را داریم که دانش‌آموزان باید در زمانی مشخص در آن شرکت کنند و تقویم آموزشی متفاوت اجرای آن را دشوار می‌کند.

به نظر می‌رسد باید از مجموع مؤلفه‌ها به تقویمی برسیم که هم وجوه تعلیم و تربیتی در آن دیده شود و هم مسائل اجتماعی و حتی اقتصادی، مثل آلودگی هوا و گردشگری و ... . به عبارت دیگر با توزیع تعطیلات در عین اینکه سبب می‌شود دانش‌آموزان در بین بازه‌های شبیه به ترم‌های یکی دو ماهه‌ تحصیل استراحت کوتاهی داشته باشند، خانواده‌ها می‌توانند از آن برای برنامه سفر استفاده کنند و در صورت تطبیق آن با شرایط جوی و برنامه‌های فرهنگی مثل عید نوروز، وجوه دیگر آن را نیز لحاظ کرد. الگوهای چند پاره و چند ترمی بسته به شرایط می‌تواند متفاوت و مفید باشد. اما در کشور ما به خاطر دلایلی که گفته شد نمی‌توان الگوی واحدی برای تمام مناطق در نظر گرفت و اجرا کرد، زیرا شرایط یکسانی نداریم.

در مجموع می‌توان گفت که باید برای زمان آموزش و تقویم آموزشی طراحی جامعی صورت بگیرد که ایده‌هایی نیز در مراکز تصمیم‌گیری و پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است و نمی‌توان با طرح‌های فوریتی، تعلیم و تربیت را فدای حوزه‌های دیگر کرد. البته باید بین دستگاه‌ها ارتباط و هماهنگی وجود داشته باشد. همچنین باید شرایط و زمینه اجرای کامل الگوی تقویم تحصیلی را فراهم کرد؛ نشود که تعطیلات زمستانی را اضافه کنیم و در کاهش تعطیلات تابستانی مسامحه شود، مسامحه‌ای که اکنون در زمان آغاز و پایان سال تحصیلی گاه صورت می‌گیرد.