قدس آنلاین- معراج نبی اکرم(ص) یکی از اعتقادات مسلمانان است که مورد قبول فریقین می‌باشد. آیاتی از قرآن کریم بر این رویداد دلالت آشکار دارند و از سوی دیگر احادیث زیادی نیز از رسول اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) در این باره به ما رسیده است.
در سالروز معراج پیامبر رحمت حضرت محمد مصطفی(ص) در گفت و گو با آیت‌الله نجم‌الدین مروجی طبسی، واقعه «معراج» را مورد بررسی بیشتر قرار داده‌ایم.
استاد! بحث معراج چه پشتوانه‌هایی از لحاظ «سند» دارد؟
با آرزوی قبولی طاعات و روزه‌های شما و خوانندگان عزیز در این ماه شریف. درباره معراج چندین آیه در قرآن کریم داریم که صریح‌ترینش در سوره مبارکه اِسرا است که می‌فرماید: «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ».
در سوره‌های نجم (ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی، فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی، فَأَوْحَی إِلَی عَبْدِهِ مَا أَوْحَی) و زخرف (وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ) هم آیاتی به این موضوع اشاره دارند. در این باره ده‌ها روایت هم داریم؛ مرحوم علامه مجلسی بیش از ۱۰۰ روایت در این زمینه نقل کرده در جلد ۱۸ بحار از صفحه ۲۸۲ تا ۴۱۰ که خودش می‌تواند یک کتاب مستقل علمی باشد.
آیا معراج مورد اتفاق همه مسلمین اعم از شیعه و سنی است؟
بله؛ اصل معراج مورد اتفاق عام و خاص است. در این زمینه روایات زیادی از فریقین داریم؛ این روایات را بسیاری از صحابه از جمله ابن مسعود، ابن عباس، انس، جابر و ام‌هانی و برخی همسران پیامبر(ص) نقل کرده‌اند. در روایات اهل بیت(ع) هم این رویداد مورد اشاره قرار گرفته و نقل شده است.
همه این روایات، صحیح و قابل قبول هستند؟
این روایات را به چهار دسته می‌توانیم تقسیم کنیم؛ دسته اول روایاتی است که از نظر ما قطعی الصدور است، چون متواتر هستند. این‌ها روایاتی هستند که بیشتر به اصل «اِسرا» اشاره دارند. دسته دوم روایاتی است که عقل آن‌ها را می‌پذیرد؛ یعنی مخالف عقل نیست، اگرچه متواتر هم نیست. مانند روایاتی که می‌گویند پیامبر اکرم(ص) آسمان‌های هفتگانه را درنوردیدند، انبیا را دیدند، عرش را دیدند، سدرة‌المنتهی و بهشت و جهنم را دیدند و مواردی از این قبیل. این روایات مخالف عقل نیستند و این‌ها را هم می‌توانیم قبول کنیم. دسته سوم روایاتی است که ظاهرش مخالف برخی اصول است اما می‌توانیم آن‌ها را تأویل کنیم، به گونه‌ای که با عقل مطابقت داشته باشد. مثلاً روایاتی که می‌گویند پیامبر اکرم(ص) در بهشت دیدند که همین الان عده‌ای در بهشت متنعم هستند و در جهنم نیز عده‌ای از گنهکاران همین الان در حال عذاب شدن هستند. این دسته از روایات به فرموده مرحوم شیخ طبرسی صاحب مجمع‌البیان، چون ظاهرشان مخالف با برخی از اصول است، ما می‌توانیم آن‌ها را توجیه و تأویل کنیم؛ مثلاً بگوییم پیامبر اکرم(ص) اسما و صفات بهشتی‌ها و جهنمی‌ها را دیدند.
اما دسته چهارم روایاتی است که نه ظاهر آن صحیح است و نه قابل توجیه و تأویل است؛ این دسته از روایات از نظر ما قابل پذیرش نیستند و بهتر است آن‌ها را رد کنیم. مثلاً روایتی که می‌گویند معاذالله پیامبر اکرم(ص) خودِ خدا را بر عرش دید، کنار خداوند عزوجل نشست و با خدا هم‌سخن شد. این روایات چون ظاهرش «تشبیه» است و اصلاً جزو معتقدات ما نیست یا مثلاً اینکه شکم مبارک پیامبر اکرم(ص) را پاره کردند و قلب ایشان را درآوردند و شستند و از هر عیب و دَنَسی که در آن بود یعنی هر اعتقادات غیر صحیحی که در آن بود به دستور خداوند پاک کردند. قطعاً این‌ها با اعتقادات ما نمی‌سازد و قابل قبول نیست.
معراج رسول اکرم(ص) جسمانی بوده یا روحانی؟
معراجِ جسمانی را همه پیروان اهل بیت(ع) قبول دارند. اینکه معراج روحانی باشد، یعنی مثل خواب باشد را «رازی» می‌گوید «اقلّون» یعنی عده کمی به آن قائل هستند؛ بنابراین اکثریت می‌گویند معراج «بِجَسد رسول‌الله» انجام شده و جسمانی بوده است.
کسانی که می‌گویند معراج، روحانی بوده حرفشان واضح البطلان است؛ زیرا معراج یکی از معجزات پیامبر اکرم(ص) است و اگر این معجزه بخواهد غیرجسمانی و مثلاً در خواب و رؤیا باشد، نمی‌تواند معجزه باشد و اثری نخواهد داشت.
استاد! سفر معراج از کجا آغاز شده است؟
سفر معراج به نظر بیشتر مفسران، از خانه ام‌ّهانی خواهر امیرالمؤمنین(ع) در مکه آغاز شده و پس از نماز مغرب بوده است. البته برخی هم با اشاره به کلمه «مسجدالحرام» گفته‌اند منظور از «مسجد الحرام»، مکه است؛ زیرا به تمام مکه مسجد الحرام گفته می‌شود. نماز مغرب که تمام شد خداوند برنامه معراج نبی اکرم (ص) را آغاز کرد و بازگشتشان هم پیش از نماز صبح بوده است. در شب معراج، جبرئیل بر حضرت نازل شد و مرکبی را که نامش براق بود، برای او آورد و رسول خدا(ص) بر آن سوار شد و به سوی بیت المقدس حرکت کرد. پیامبر(ص) در میان راه در مدینه، مسجد کوفه، طور سینا و بیت اللحم - زادگاه حضرت عیسی (ع) - ایستاد و نماز خواند. ایشان سپس وارد مسجد الاقصی شد و در آنجا هم نماز خواند و سپس از همانجا به آسمان عروج کرد؛ بنابراین همان طور که قرآن می‌فرماید و هیچ مسلمانی منکر نمی‌شود این سفر از بیت المَقدِس به سمت آسمان بوده است.
آیا سفر معراج یک بار رخ داده یا بیشتر از یک بار بوده است؟
در کافی شریف از امام صادق(ع) نقل شده که علی ابن ابی حمزه بطائنی می‌گوید که ابی‌بصیر از امام صادق(ع) پرسید که پیامبر اکرم(ص) چند نوبت به معراج برده شدند؟ حضرت فرمودند: دو دفعه. سپس فرمودند: «فأَوقَفَهُ جبرئیل مَوقِفاً» یعنی در جایی پیامبر را قرار داد و سپس گفت یا محمد! همین‌جا بایست؛ زیرا در جایی قرار گرفته‌ای که هیچ ملکی و هیچ نبی‌ای پیش از تو در اینجا قرار نگرفته است. یعنی در اثر آن مقام والایی که به آن رسیده‌ای در چنین جایی قرار گرفته‌ای که خاص خود توست و کسی جز تو در آن قرار نگرفته است؛ «انَّ ربَّکَ یصلّی» خداوند عزوجل بر تو درود و سلام می‌فرستد و درجات تو را متعالی می‌کند.
سپس پیامبر اکرم(ص) فرمود: یا جبرئیل! کیف یُصلّی؟ یعنی‌ای جبرئیل! خداوند چگونه بر من درود می‌فرستد؟
جبرئیل این عبارات را بیان کرد: «یقول سُبّوحٌ قُدّوسٌ أنا ربُّ المَلائکه والرّوح سبقت رحمتی غضبی».
پیامبر اکرم(ص) به خداوند عرض کرد: «عَفوُکَ عَفوُک» و... روایت مفصل است. اینجا ابی‌بصیر از امام صادق(ع) درباره آیه شریفه «فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» پرسید، امام پاسخ دادند که البته بحثش مفصل است و مجال دیگری را می‌طلبد، اما می‌توانید به جلد ۱ صفحه ۴۴۳ کافی شریف یا صفحه ۳۰۶ جلد ۱۸ بحارالأنوار مراجعه کنید و پاسخ امام(ع) را ببینید.
در آنجا خداوند عزوجل خطاب کرد به حضرت محمد(ص) و فرمود: یا محمد! حضرت عرض کرد: لبیک ربّی. خداوند فرمود: «مَن لِأُمّتِکَ مِن بعدکَ؟ »؛ یعنی‌ای محمد! بعد از تو چه کسی برای امتت [ولیّ و سرپرست] خواهد بود؟
نبی اکرم(ص) فرمود: «الله أعلم»؛ سپس در همان قاب قوسین که بالاترین مقام معنوی است که یک انسان به آن دست یافته و حتی فرشته مقرب الهی حضرت جبرئیل نیز به آن مقام راهی ندارد، خداوند به حضرت محمد(ص) فرمود: پس از تو علی ابن ابیطالب ولیّ این امت است؛ «علیّ ابن ابیطالب، امیرالمؤمنین، سید المسلمین و قائد الغُرّ المحجلین» و این به تعبیری نقطه اوج واقعه معراج است.
سپس امام صادق(ع) به ابی بصیر فرمودند: «یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! وَ اللَّهِ مَا جَاءَتْ وَلَایَةُ عَلِیٍّ عَلیه السّلامُ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَکِنْ جَاءَتْ مِنَ السَّمَاءِ مُشَافَهَة»؛ یعنی‌ای ابابصیر! به خدا سوگند ولایت حضرت علی(ع) زمینی نبوده، بلکه آسمانی بوده و خداوند آن را در گفت و گوی خود با پیامبر اکرم(ص) بیان کرده است. این حدیث در کافی شریف جلد یک صفحه ۴۴۳ نقل شده است.
در این باره مرحوم مجلسی سخنان جالبی دارد که بر اساس آن معراج بیش از یک دفعه بوده و تا ۱۲۰ بار هم داریم، اما مشهور همان دو نوبت است.
نظر شما