خشکسالی‌های مکرر توأم با برداشت بیش از حد آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق، وضعیت آب خراسان رضوی را به سطح بحرانی رسانده ‌است، از نشانه‌های این وضعیت خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، تخریب کیفیت آب، فرسایش خاک، بیابان‌زدایی و طوفان‌های گرد و غبار است.

89 درصد آب خراسان رضوی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود

در ابتدای این میزگرد مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در ارتباط با مصارف بخش‌های مختلف آب در خراسان رضوی و مشهد عنوان کرد: 89 درصد از آب این استان در بخش کشاورزی، 8 درصد در بخش شرب شهر و روستا و 3 درصد نیز در بخش صنعت و خدمات به کار می‌رود.

احمد قندهاری ادامه داد: 67 درصد آب مشهد در بخش کشاورزی، 25 تا 26 درصد در بخش شرب و مابقی هم در بخش صنعت و خدمات مصرف می‌شود.

در ادامه استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص اینکه چه سهمی از آب موجود در خراسان رضوی و مشهد صرف چه فعالیت‌هایی می‌شود، افزود: اینکه چه سهمی از آب موجود در خراسان رضوی و مشهد صرف چه فعالیت‌هایی می‌شود بیشتر  یک انتخاب اقتصادی است تا یک انتخابی که لازم است در حوزه آب صورت گیرد و حوزه آب بیشتر نگران رعایت محدودیت‌های خود و نگهداری و پایداری منابع آبی است که خدشه‌ای از نظر کمیت و کیفیت وارد نشود.

کامران داوری اظهار کرد: سیاست‌های ملی باید تاکید بر کشت برخی از اقلام کشاورزی داشته باشد و کشاورزی در مقابل صنعت و توریست دارای نرخ بازگشت بسیار پائینی در مصرف آب است منتهی چون جوانب بسیار دیگری همچون تولید غذا، پراکندگی جمعیت در سطح کشور را دارد نمی‌توان به این سادگی از آن گذشت.

وی خاطر نشان کرد: بعد از یک آنالیز اقتصادی در یک ناحیه و حل و فصل مسائل با سیاست‌گذاران محلی و ملی، منطقی بودن یا نبودن مصرف آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و شرب قابل پاسخ دهی است و به نظر بنده اجماع کسانی که صاحب حق محلی در حوزه  آب هستند اگر بتواند پایداری منابع آب را افزایش و جلوگیری از نامتعادلی محیط طبیعی و اکوسیستم کرده و ایجاد مشکل نکند خوب است.

دو راه حل فوری برای مقابله با بحران آب

معاون فرهنگی، اجتماعی و دانشجویی دانشگاه فردوسی مشهد متذکر شد: متاسفانه چند خطا در مساله منطقی بودن یا نبودن مصرف آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و شرب رخ داده است که از جمله عدم درک تغییر پارادایم و یکپارچگی منابع آب، نبود قوانین مناسب در حوزه آب و عدم درک ضرورت و مشارکت مردم در پیاده‌سازی اهداف نیز می‌توان اشاره کرد.

داوری در خصوص نبود قوانین مناسب در حوزه آب بیان داشت: در این حوزه که یکی از آن دادن مجوز برداشت به حجم بوده است کار درستی نیست بلکه باید این مجوز به سهم داده می‌شد ولی وقتی آب زیر زمینی را با حجم ثابت به اشخاص داده شود این افراد ادعا حق و حقوق می‌کنند.

وی عدم درک ضرورت و مشارکت مردم در پیاده‌سازی اهداف را لازم دانست و یادآور شد: در مشارکت مردم در پیاده‌سازی اهداف غافل بوده‌ایم و سال‌ها جهاد کشاورزی با این عنوان که از مردم پولی برای اجرای پروژه‌های مشارکتی در جهت مشارکت فعالیت‌هایی گرفته است دلمان را خوش کرده بودیم اما مسئله بزرگتر از آنچه که فکر کنیم است و باید در تنظیم بسیاری از مسائل محلی و ملی مشارکت مردم در پیاده‌سازی اهداف را رعایت کنیم.

استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر اینکه سد دوستی را قبل از پیش‌بینی رشد و توسعه مردم افغانستان زده‌ایم، عنوان کرد: متاسفانه در برنامه‌ریزی‌های اهداف آینده‌نگری قوی انجام نداده‌ایم، به طور مثال برنامه‌ریزی انتقال آب از تاجیکستان، برنامه‌ای که اگر شدنی بود زودتر از 20 سال به وقوع نمی‌پیوست و این درحالی است که حدود 50 سال دیگر هیچ یخچالی در هیمالیا وجود نخواهد داشت و جریان‌های دائمی از هیمالیا تمام می‌شود و جریان‌ها معطوف به باران و رگباری در این مکان رخ می‌دهد و بنابراین رژیم آبی در رودخانه‌ها تغییر می‌کند.
 
داوری در خصوص فوری‌ترین کاری که باید برای جلوگیری از بحران آب انجام شود، گفت: استفاده از فناوری‌های کاهش مصرف، فناوری‌های بازچرخانی و جلوگیری از آلودگی آب فوری‌ترین کاری که است باید برای جلوگیری از بحران آب باید انجام شود و در واقع بازچرخانی کمک بسیاری در تامین آب می‌کند.

وی تاکید کرد: شوری آب و آلودگی آب‌های زیرزمینی خطری است که بسیار آرام و ساکت در حال رشد بوده و روند صعودی پیدا کرده و این شوری و آلودگی در حدی است که دارد نگران کننده می‌شود و خیلی زودتر از آن که از لحاظ کمیت آب دچار مشکل شویم از لحاظ کیفیت دچار مشکل خواهیم شد و بنابراین رویکرد استفاده از فناوری‌ها و تجهیزات نوین را برای کاهش مصرف و کنترل آلودگی آب باید سرمایه‌گذاری داشته باشیم و ظرف 5 سال آینده در این خصوص باید یک خیز بسیار سریع برداریم.

در ادامه این میزگرد دبیر کمیته تحقیقات آب منطقه‌ای خراسان رضوی اظهار داشت: آنچه که ما در حال حاضر نیاز داریم یک نگاه از پایین به بالا است و دولت اگر فقط بتواند عقوبت را تشدید کند یا بهتر است بگویم عقوبت را در  حوزه آب معنادار کند بسیار خوب می‌شود.

اگر کویری را هم به دست دولت دهیم باز شن و ریگ در آن کویر کم می‌آید!

قندهاری ضمن اشاره به اینکه دولت و حکومت باید جسارت داشته باشد که بخشی از مسئولیت‌های خود را که توان حل آن را ندارد به مردم و بخش خصوصی بدهد، بیان کرد:  یک سری قوانین بسیار روشن در حوزه مدیریت آب وجود دارد که گاها بسیاری از آن‌ها اجرا نمی‌شود و باید مدیریت تقاضا در مساله آب به صورت ویژه صورت گیرد اما با این وجود دولت می‌خواهد که مسئولیتی به مردم و بخش خصوصی ندهد.

وی ضمن اشاره به اینکه اگر کویری را هم به دست دولت دهیم باز شن و ریگ در آن کویر کم می‌آید، بیان کرد: شیرهای بزرگی از مشکلات در مساله آب کماکان وجود دارد که باید بسته شود، بخشی از این شیرها در بخش کشاورزی است و اصرار بر حفظ معیشت مردم با یک کشاورزی سنتی بدون در نظر گرفتن بحران آب درست نیست و باید با توجه به مشکل کم آبی که اکنون وجود دارد به بخش کشاورزی نگاه اقتصادی داشته باشیم، به طور مثال هندوانه‌ کیلویی 300 تومان با قیمت بسیار اندک تولید و عرضه می‌شود تنها به منابع آبی و کشاورز ضرر می‌رساند.

استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص بحث کشاورزی اقتصادی در خراسان رضوی افزود: کشاورزان پیشرویی در مشهد و اطراف مشهد داریم که از یک هکتار زمین حدود 10 و نیم تن گندم برداشت می‌کنند که این عدد بالایی است و یا مثلا در همین متراژ زمین حدود 150 تا 200 تن گوجه فرهنگی از هر هکتار برداشت می‌شود و این درحالی است که میزان آب مصرفی این کشاورزان فرقی با سایر کشاورزان نداشته و بلکه تنها در مصرف آب مدیریت درست دارند.

داوری تاکید داشت: ما در فناوری کشاورزی غفلت کرده‌ایم و در مشهد به دلیل وجود زائران آقا علی ابن موسی‌الرضا(ع) می‌توانیم در بحث‌های توریستی استفاده خوبی کنیم و حتی موضوع توریست کشاورزی جدیدا مطرح شده است که باید مورد توجه قرار گیرد.

25 تا 30 درصد محصولات کشاورزی به طرق مختلف هدر می‌رود

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی اظهار کرد: در کشور چیزی به عنوان اقتصاد کشاورزی با توجه به آنچه که در دنیا است وجود ندارد و در یک کشاورزی اقتصادی باید مرزهای اقتصادی را برداریم و ما در یک فصلی حجم زیادی گوجه‌فرنگی تولید می‌کنیم که حتی کارخانجات هم نمی‌توانند پذیرای تمام تولیدات کشاورزان باشند و در این موقع باید تدبیری شود که محصول باکیفیت کشاورز حدر نرود.

قندهاری ادامه داد: یک روز هندوانه 300 تومان است و ماه دیگر گاها به 3 تا 5 هزار تومان هم قیمت آن می‌رسد و این به معنی نبود ثبات در قیمت تولیدات کشاورزی است و با این وجود سرمایه‌گذار در بخش کشاورزی نمی‌تواند برای کشت بعدی محصولات کشاورزی برنامه‌ریزی کند.

وی افزود: تمرکز زیاد بر بخش کشاورزی عادت سیستمی در کشور شده است و اصولا چیزی که به عنوان کشاورزی در ایران جاری است صنعت نیست و درآمد و خروجی که از آب مصرفی در تولیدات صنعتی حاصل می‌شود در اقتصاد کلان کشور بسیار بیشتر از کشاورزی است، اینکه یک سال پیاز گران است و سال دیگر سیب‌زمینی در بازار یافت نمی‌شود و به روایتی تمرکز بد شکلی به کشاورزی گرفته شده است درست نبوده بلکه نیازمند بازنگری است.

دبیرکمیته تحقیقات آب منطقه‌ای خراسان رضوی اشاره گرد: ما چیزی به عنوان علم کشاورزی در کشور به آن صورت نداریم و باید به این مسئله نگاه ویژه‌ای با توجه به بحث کمبود و کاهش منابع آبی داشته باشیم.

قندهاری در خصوص اینکه چند درصد کشاورزی اقتصادی است معتقد است: با فرض بر اینکه آن محصولی که به دست مردم می‌رسد خوب  استفاده می‌شود 25 تا 30 درصد محصولات کشاورزی به طرق مختلف هدر می‌رود، حال یا در حین تولید یا در فرآیند تولید و چه آنجا که به دست مصرف‌کننده می‌رسد. 

اضافه برداشت 730 میلیون مترمکعب آب در خراسان رضوی

معاون فرهنگی، اجتماعی و دانشجویی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: مصرف در پی تقاضا پدید می‌آید و اگر تقاضا مدیریت شود مصرف هم شاید دیگر شکل نگیرد و راهکارهایی که در این خصوص وجود دارد عموما بر دو گروه راهکارهای سخت و نرم تقسیم می‌شود، راهکارهای نرم منظور راهکارهایی است که غیرسازه غیرتجهیزاتی است و در واقع تکنولوژی‌هایی جدیدی دارد به وجود می‌آید، از جمله تکنولوژی که در حال حاضر برای کاهش مصرف آب مهیا است می‌توان به آبیاری قطره‌ای اشاره کرد.

داوری ادامه داد: جنبه نرم جنبه‌ای است که از طرفی تشویق و از طرفی بازدارندگی کند که به سمت مصرف زیاد نرود و راهکارهایش بحث‌های فرهنگی و مالی و سپس منع قانونی است به طور مثال شستن ماشین در زمانی که در انگلستان خشکسالی باشد جریمه دارد و قانون منع می‌کند و در ایران به بحث مدیریت تقاضا بسیار کم پرداخته شده است و نظام دولتی در کشور به سمت مدیریت تقاضا نرفته و عمدتا به سمت تامین می‌روند و این درحالی است که مدیریت تقاضا با راه حل‌های بسیار جذاب منافع بسیاری دارد و باید قبول کنیم مشهد و خراسان منابع محدود آبی دارد و در این راستا کار مناسبی انجام نشده است.

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با تاکید بر اینکه در نحوه مصرف آب در میان مردم ضعف فرهنگی وجود دارد که لازم است به این مسئله توجه بیشتری شود، خاطرنشان کرد: اقداماتی که طی چند سال گذشته برای کنترل و حفاظت از منابع آبی در خراسان رضوی انجام شده است انصافا با توجه به وضیت کمبود آب مناسب بوده و در سال 95 ـ 96 حدود 730 میلیون متر مکعب اضافه‌تر از آنچه که سهم مصرفی این استان باشد را برداشت کرده‌ایم که نتیجه این اضافه برداشت کسری مخازن آبی شده است و ما در منطقه‌ای هستیم که سهم ما از آب با توجه به استفاده‌ای که می‌کنیم بر اساس هیدرولوژی بسیار متغییر است.

وی افزود: کاهش باران اگر 10 درصد باشد تجدیدپذیری ممکن است 15 تا 20 درصد کاهش یابد زیرا وقتی که بارش باران کاهش یابد سهم تبخیر زیاد و سهم نفوذ روان آب کاهش می‌یابد و در سال‌های پر آب این نسبت بالا می‌رود. 

معاون فرهنگی، اجتماعی و دانشجویی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه در مناطق مختلف کره زمین سهم تبخیر متفاوت است، عنوان کرد: در مناطق خشک کره زمین با توجه به وضعیت آب و هوایی میزان تبخیر بالا است و در مناطق و کشورهایی همچون برزیل محور تبخیر به سمن پایین است و خشکسالی بلند مدت باعث می‌شود منابع تجدیدپذیر کاهش یابد و این درحالی است که ما به برداشت از منابع زیرزمینی و تجدیدپذیر ادامه می‌دهیم و آب‌های زیرزمینی با سرعت بیشتری کاهش یافته و شور می‌شود و ممکن است در یک خشکسالی بسیار بلند مدت کار به جایی برسد که مشهد دیگر نتواند دوام بیارد.

داوری بیان کرد: منابع آب تجدیدپذیر را باید دست نخورده باقی بگذاریم  و برای شرایط‌ خشکسالی جدی قبل از وقوع بحران باید برنامه‌ریزی کنیم چرا که اگر ابر خشکسالی و خشکسالی بلند مدت اگر در راه باشد، خراسان رضوی آمادگی مقابله با آن را ندارد.

شوری وحشتناک آب خراسان رضوی طی چند سال آینده

وی اظهار کرد: کمتر از 20 سال دیگر با شوری‌های وحشتناک آب روبه‌رو خواهیم شد و مبنای شوری آب در خراسان رضوی در حال حاضر سه برابر شده که نگران کننده بوده است.
 
استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد تاکید کرد: بستن تمامی چاه‌های غیر مجاز نمی تواند مشکلی را حل کند و به خاطر نیاز کشاورزان مجدد برخی از این چاه‌ها باز می‌شود، پس چه بهتر است که کشاورزان در مدیریت دشت‌ها مشارکت کنند و باید در بستن چاه‌های غیرمجاز اولویت‌بندی صورت گیرد.

داوری یادآور شد: از سال 1361 تا سال 1391 به مدت 30 سال ابزار حجم سنجی در حوزه آب وجود نداشت و قوانین موجود بیشتر به درد مریخ می‌خورد تا ایران و در سال 91 اولین کنتورها در خراسان رضوی نصب شد.

افت 40 درصدی رواناب‌های سطحی در خراسان رضوی

دبیرکمیته تحقیقات آب منطقه‌ای خراسان رضوی در خصوص چاه‌های غیرمجاز متذکر شد: در برنامه شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی بستن تمامی چاه‌های غیر مجاز است بسته به اولویت آن وجود دارد و در حال حاضر افت 40 درصدی رواناب‌های سطحی در خراسان رضوی را شاهد هستیم.

قندهاری افزود: چاه‌های غیرمجاز به خاطر اینکه به رسمیت شناخته نمی‌شوند دارای کنتور هوشمند نیستند و تقریبا 100 درصد چاه‌های مجاز خراسان رضوی دارای کنتور هوشمند است و در کشور این استان رتبه نخست را در این خصوص دارد.

وی تاکید داشت: مسئله آب مسئله دولت با مردم نیست بلکه مسئله مردم با مردم است و دولت در حل مشکل آب نقش دارد اما باید خود مردم در مدیریت مشکلات آبی سهیم باشند.

قندهاری با اشاره به اینکه بسیاری از زمین‌های خراسان رضوی بسیار حاصلخیز است، یادآور شد: سهم آب تجدیدپذیر خراسان رضوی در سال 95- 96 حدود 4 و نیم میلیارد مترمکعب بوده است که کمتر از یک میلیارد مترمکعب آن را آب‌های سطحی و مابقی را نیز آب‌های زیرزمینی تشکیل داده است.

وی در خصوص مقابله با خشکسالی و راه برون رفت از بحران آب متذکر شد: در دنیا میزان آب مصرفی از آب تجدیدپذیر 40 درصد است اما ما با توجه به تمرکزی که به آب زیرزمینی داریم این عدد را 75 درصد تعیین کرده‌ایم و در واقع 25 درصد آب تجدیدپذیر در مواقع ترسالی ذخیره شده و برای خشکسالی‌های ناگهانی مورد مصرف قرار می‌گیرد.
دبیرکمیته تحقیقات آب منطقه‌ای خراسان رضوی متذکر شد: ذخیره‌سازی 25 درصدی آب تجدیدپذیر در کشور با توجه به مبنا و جهت‌گیری که وزارت نیرو دارد با شدت بیشتری باید انجام ‌شود و چاه‌های غیر مجاز در خراسان رضوی با سرعت بیشتری باید بسته و پر شود.

کاهش برداشت آب از سد دوستی 

قندهاری اشاره کرد: متاسفانه ورودی آب به سد دوستی 30 میلیون مترمکعب است و این در حالی است که انتظار ما از ورودی آب به سد دوستی 70 میلیون مترمکعب بود اما همچنان ما می‌توانیم از سد دوستی برداشت کنیم اما در صورت برداشت سال‌های آینده یقینا دچار مشکل خواهیم شد و در واقع سهم ما از سد دوستی کاهش یافته و افت کرده است و به تدریج هم این کاهش برداشت بیشتر می‌شود.

وی در پاسخ به اینکه شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی چه برنامه‌ای برای جلوگیری از خشکسالی و بحران آب دارد، گفت: کارگروه سازگاری با کم آبی و خشکسالی تشکیل شده است که خراسان رضوی اولین کارگروه را تشکیل داد و بارش در فروردین کمی نسبت به قبل بهتر شد اما همچنان این کارگروه با محوریت آب منطقه خراسان رضوی در حال انجام است.

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در ادامه صحبت‌های خود خبر داد: سد پاشدان با 334 میلیون  مترمکعب ظرفیت ذخیره‌سازی در آستانه ساخت است و دارد خاکبرداری آن انجام می‌شود.

احتمال اَبَر خشکسالی با روند کم آبی در خراسان رضوی

داوری گفت: خشکسالی بسته به شدتی که دارد باعث می‌شود که در واقع منابع تجدیدپذیر دیگر شکل نگیرد و بسیار کاهش یابد.استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد تاکید کرد: به خشکسالی‌هایی که بیشتر از دو دهه طول بکشد ابر خشکسالی گفته می‌شود و واقعا هم ابر خشکسالی نگران‌کننده است و در خراسان رضوی اگر همچنان خشکسالی ادامه پیدا کند احتمال خشکسالی بلندمدت هست و اگر اتفاق بیوفتد فاجعه می‌شود.

= = = = = = = = = = = = = = = = = = =

گفت‌وگو از: سیده فاطمه مشهدی