از چه زمانی میراث فرهنگی ناملموس مورد توجه یونسکو قرار گرفت؟
در اروپای بعد از جنگ جهانی دوم به دلیل افزایش تخریبها، این نگرانی که پیشینه تاریخی در حال نابودی است، بوجود آمد. به همین منظور از سوی سازمان‌های مختلفی از جمله یونسکو، منشورها و کنوانسیون‌های مختلفی برای جهت دهی و نجات میراث فرهنگی با همکاری کشورهای عضو شکل گرفت و با علمی‌شدن فرآیند حفاظت، فعالیت‌های یونسکو رنگ و بوی دیگری یافت. اولین منشورها، قطعنامه‌ها و کنوانسیون‌ها بوجود آمده با هدف حفاظت، مرمت و جبران تخریب آثار تاریخی و فرهنگی و طبیعی بود که به صورت مجزا مورد توجه قرار میگرفت. در مرحله بعد توجه به موضوع میراث ترکیبی طبیعی و فرهنگی و سپس منظرهای فرهنگی و میرات فرهنگی ناملموس که درقالب کنوانسیون 2003 به تصویب رسید که بیانگر اهمیت یکپارچگی میراث ملموس و ناملموس به عنوان دو بخش جدایی ناپذیر است.
گویا ایران یکی از کشورهای پیشگام در پیوستن به این کنوانسیون است؟
بله. پیوستن ایران به کنوانسیون‌های مختلف و از جمله کنوانسیون 2003 به عنوان یکی از کشورهای فعال در یونسکو که مشارکت جدی در شکل گیری کنوانسیون‌های جهانی داشته، از سوی مجلس شورای اسلامی‌مورد تایید قرار گرفت. بنابراین توجه به میراث فرهنگی ناملموس از 15 سال پیش مورد توجه جهانی قرار گرفت و دستورالعملی برای آن نوشته شد. آنچه مسلم است امروز میراث فرهنگی ناملموس اهمیت وجایگاه خود را یافته است.
طبیعت و ذات میراث ناملموس پویا و سیال است. به عنوان مثال خاستگاه نوروز ایران است اما درطول تاریخ نسلها این سنت ایرانی را به کشورهای مختلف برده اند و امروز ما شاهد برگزاری جشن‌های نوروز در کشورهای مختلف دنیا هستیم. این رویداد بیانگرآن است که نوروز با تبدیل به جریانی پویا در کشورهای دیگر هم نفوذ کرده و تنوع فرهنگی بی نظیری را رقم زده است. موضوعی که باید به آن توجه داشته باشیم این است که زمانی که میراث ملموس مطرح بوده اینگونه نبوده که میراث ناملموس نادیده گرفته شود، اما اینکه دارای کنوانسیون و دستورالعملی شود و مورد توجه جامعه جهانی قرار گیرد به سالهای اخیر موکول شده است.
به طور قطع در محافظت از یک اثر تاریخی به پشتنوانه معنوی آن مانند دانش سنتی و به همت حاملان این دانش، استادکاران، معماران و هنرمندانی که آن اثر را خلق کرده اند بی توجه نبوده اند. همچنین برخی از جنبههای با اهمیت میراث فرهنگی ناملموس مانند آیین‌ها و سنتها همراه زندگی مردم است، آیین‌های مردمی‌همچون ایام عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) که از دیرباز وجود داشته است و یا دیگر سنتها و مراسم فرهنگی که بسیاری از آنها به ثبت رسیده و لازم است جامعه با توجه ویژه به این میراث بپردازد.
ایران به عنوان کشوری با غنای فرهنگی والا، جزو کشورهایی است که از دیرباز همواره به میراث ناملموس فرهنگی توجه داشته است زیرا سنتها و آیین‌های ایرانی مانند یک رود همواره در جریان بوده و هنوز هم از معدود کشورهایی است که از دانش سنتی همگام با پیشرفت‌های علمی‌و دانش مهندسی بهره می‌برد و این مزیت بزرگی برای حفظ میراث فرهنگی است.
برای دانش‌هایی که نسل حافظ آن محدود هستند، چه برنامه ای دارید؟
اما گاهی دانش‌هایی مانند لنج سازی وجود دارد که افراد محدودی به آن آگاهی دارند و با روی کار آمدن دانشهای مدرن کشتی سازی و مواد و مصالح جدید، احتمال نابودی دانشهای پیشین وجود دارد. بهترین اقدام برای حفظ این آثار ثبت و معرفی و حمایت از آن با مشارکت دست اندرکاران و مردم است. زیرا هریک از دانشهای اجدادی نقش ویژه ای در فرهنگ و هویت جامعه دارد. من معتقدم تداوم میراث ناملموس چون جنبه هویتی و مردمی‌دارد، جز با همت و توجه صاحبان آن یعنی مردم حفظ نمی‌شود و دولت تنها می‌تواند نقش حمایت غیرمستقیم داشته باشد و نباید در این امور مستقیما دخالت کند. مثلا ما یازده قنات زنجیره ای در فهرست جهانی ثبت کرده ایم که نماینده 37 هزار قنات زنده و صد و بیست هزار قناتی است که شناسایی شده اند. این قناتها مدیریت مردمی‌دارند. قنات قصبه گناباد -که با استناد به شواهد باستان شناسی احتمال اینکه از دوره هخامنشیان به جا مانده باشد، بسیار زیاد است- یکی از این قناتهای مهم است. این آثار از دانشهای سنتی و میراث ناملموسی نشات می‌گیرد که توسط خود مردم خلق و اداره می‌شود و کاری که دولت باید انجام دهد حمایت حقوقی و قانونی است.
پس نقش حمایتهای مالی دولت در حفظ آثار ناملموس چه می‌شود؟
نقش دولت حمایتی است. به عنوان مثال وزارت جهاد کشاورزی درجایی که لازم است برای حفظ قناتها وام پرداخت کند و یا حمایتهای دیگری انجام دهد تنها از طریق شورای قنات عمل میکند. برای میراث ناملموس بودجه‌های مختلفی در نظر گرفته می‌شود که وزارت خانه‌های مختلفی در آن نقش دارند، به علاوه هیات امنای مردمی‌دارد. اصولا بیش از بحث در مورد بودجه، سازو کار مدیریتی و مشارکت مردم اهمیت دارد. مهم حفظ و ثبت و معرفی آثارناملموس و تداوم آن توسط جامعه است، سازمان میراث فرهنگی نیز در این زمینه حرکت رو به جلویی را آغاز کرده و از سال2003 تا کنون 13 مورد ازآثار فرهنگی ناملموس را به ثبت جهانی رسانده است. ایران جزء کشورهای پرکار در این حوزه است.
در رتبه بندی یونسکو، ایران چه رتبه ای دارد؟
ایران رتبه هفتم جهانی را در ثبت میراث ناملموس دارد و یکی از کشورهای پرکار در این زمینه است.
رقم بودجه میراث ناملموس را اعلام نکردید.
ببینید بودجه میراث فرهنگی، بودجه بسیار اندک و محدود به نسبت وسعت و غنای آثار است. مهم فعالیت‌ها، همکاری و مشارکت مردم است. چنانکه می‌دانید تعداد محدودی از آثار و محوطه‌ها در اختیار سازمان است ولی تمرکز ما روی پروژه‌های مشارکتی و پرداخت تسهیلات کم بهره است. امسال حدود900 پروژه اشتغال فراگیر داریم که به آنها تسهیلات پرداخت خواهیم کرد. برخی پروژه‌های مشارکتی با سازمانها و نهادهای دیگر مثل شهرداری است. ضمن اینکه نمی‌توان میراث فرهنگی ملموس و ناملموس را از هم جدا کرد، ناملموس روح میراث ملموس است وهدف ما احیای دانشهای سنتی به همراه حفظ آثار کالبدی است، اگراثری مرمت می‌شود، دانش سنتی استادکاری هم توسعه و حفظ می‌شود. کمکهای تسهیلاتی ما و معاونت صنایع دستی به افراد برای حفظ برخی شغل‌های سنتی و صنایع دستی است که علاوه بر حفظ میراث ناملموس به اشتغال زایی هم کمک میکند.
شما به ثبت 13 مورد از آثار فرهنگی ناملموس اشاره کردید، چه تعداد آثار در نوبت ثبت جهانی است؟
ما ده اثر در نوبت انتظار ثبت داریم. اما نکته ای که وجود دارد اینکه ما هرسال با مسایل دیگری برخورد می‌کنیم؛ چند موضوع برای اولویت بندی ما مهم است مثلا موضوعات که دچار مناقشه بین کشوری و مواردی که ممکن است گرفتار دست اندازی شود. به عنوان مثال موضوع مطرح شدن «چوگان روی اسب قره باغ» توسط آذربایجان که بلافاصله در اولویت قرار گرفت و همه اسناد مربوط به چوگان جمع آوری و استخراج و نهایتا چوگان ایرانی، سوارکاری همراه روایتگری برای ثبت معرفی و در فهرست جهانی قرار گرفت.
ماجرای ثبت کمانچه هم همین بود؟
کمانچه یکی از آثار مشترک بین ایران و آذربایجان است. ما پرونده را آماده کردیم و کشور آذربایجان هم به ما پیوست. مورد دیگر هم «نان تخت» بود که توسط چهار کشور ارایه شد و ما هم به آن پیوستیم. البته تشکیل پرونده مشترک کارآسانی نیست و زمان بر است. در حال حاضر پرونده «عود» را داریم که کشور سوریه اعلام آمادگی کرده و باید با عراق هم مذاکره کنیم ولی معرفی نمایندگان این کشورها و جدیت در همراهی و آماده سازی این کار مشترک شروع نشده است.
سهمیه ایران برای ارایه پرونده ثبت آثار ناملموس چقدر است؟
سهمیه هرکشور محدود است و هرسه سال دو پرونده سهم ما می‌شود. اما پرونده‌های مشترک خارج از سهمیه بندی است این تصمیمی‌است که یونسکو برای همدلی و همکاری نزدیک در مسیرایجاد صلح قرار داده است. بنابراین اگر ایران پرونده ای را آماده کند و بقیه کشورها به آن بپیوندند ما استقبال می‌کنیم. زیرا بیانگر فرهنگ صلح جویی ایران است. نوروز با پیوستن دوازده کشور به ثبت رسیده و کشورهای دیگری نیز خواهان پیوستن به آن هستند. این نشان دهنده اهمیت و قدرت دیپلماسی فرهنگی بین کشورها از طریق میراث ناملموس است که تلاش و عزم بیشتری را می‌طلبد.
آیا نگران تصاحب مفاخر فرهنگی و آثار فرهنگی ناملموس ایران توسط کشورهای همسایه نیستید؟
در کنوانسیون میراث ناملموس 2003 رقابت وجود ندارد. مثلا اگر آیین یا سنتی خاص یا گوشه‌هایی از یک دستگاه موسیقی مربوط به محلی از استان کردستان ثبت شود، همین موضوع می‌تواند در یکی دیگر از شهرها در استان خراسان نیز مطرح و و به ثبت برسد. پس ارجحیت و رقابتی در کار نیست. آنچه در میراث ناملموس مهم است احترام به همه ارزش‌ها و جنبههای میراث ناملموس و تنوع فرهنگی است. یعنی اینگونه نیست که اگر ما دانش لنج سازی در ایران را ثبت کردیم عمان نتواند این دانش را درکشور خود ثبت کند.
با وجود پذیرش تنوع فرهنگی برخی از آثار فرهنگی ناملموس مؤلفه‌های هویت ساز هستند
مثلا؟
موسیقی مقامی‌خراسان
دراین رابطه یکبار درباره موسیقی سرزمین خراسان(امروزی) حرف می‌زنیم گاهی از موسیقی خراسان بزرگ سخن می‌گوییم. در این صورت بهتر است که پرونده مشترک تشکیل دهیم. اما ثبت مستقل آن در شهرهای مختلف نیز مانعی ندارد زیرا رقابتی نیست. تمام قوانین کنوانسیون برای حفظ فرهنگ بشری است. به عقیده من فرهنگ و تمدن بشری اهمیت ویژه ای دارد و آنچه این نوع نگرش را دامن می‌زند جریان‌های سیاسی است. زیرا یونسکو برای حفظ تنوع فرهنگی محلی برای انحصار یک اثر ناملموس باقی نگذاشته است.
برای دست یابی به جایگاه بهتر در یونسکو چه کرده اید؟
برای دست یابی به جایگاه بهتر در یونسکو یک مجموعه از سازمانها و وزارت خانه‌ها مانند سازمان میراث فرهنگی، وزارت خارجه، وزارت علوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایندگی ایران در یونسکو و ... باید همکاری کنند. برای بهبود وضعیت ایران در سطح جهانی باید اولا میراث ناملموس را در سطح ملی خوب شناسایی، ثبت و معرفی کنیم که استان‌ها در حال شناسایی و ثبت آثار هستند. مرحله بعدی حمایت غیرمستقیم از میراث و حاملان آن است. رسانه‌ها یکی از حامیان مهم میراث ناملموس هستند. سمن‌ها در این زمینه نقش بسزایی دارند. در سطح جهانی تلاش شده است که بتوان از ظرفیتهای موجود بهترین استفاده را برد، اما مساله ای که هست روابط سیاسی بین کشورهاست که بی تاثیر نیست. برای رأی دادن و عضو شدن نیاز به رای گیری است و متاسفانه با برخی کشورها این مشکل و پیچیدگی وجود دارد. نگرشهای سیاسی یکی از موانع مهم در فرآیند همکاری بین کشورها و ثبت میراث است. روابط بین دو کشور و همگرایی سیاسی وظیفه دستگاه دیپلماسی کشوراست. زیرا وقتی در کمیته ای قرار است رأی گیری شود، اعضا کمیته از دستگاه دیپلماسی کشور خود کسب تکلیف می‌کنند بنابراین رایزنی دستگاه دیپلماسی را می‌طلبد. علاوه بر این ظرفیتی که یونسکو برای ما تعیین کرده محدود است.
این اتفاق خلاف قانون تنوع فرهنگی و صلح یونسکوست
بله اما این اتفاق در حال رخ دادن است و دعواهای سیاسی بر آرای اعضای کمیته‌ها تأثیر دارد و اصل تنوع را هم زیر سؤال می‌برد.
وضعیت کنونی ما چطور است؟
در فهرست موقت، بیش از 50 اثر معرفی و تأیید شده است که به ترتیب اولویت اقدام به آماده سازی پرونده و ارسال آن به یونسکو خواهد شد. پیش از این سالی دو پرونده سهمیه داشتیم ولی از امسال به یک پرونده کاهش یافته است. برای سال 2018 از بیش از 190 کشور عضو کنوانسیون تنها 45 پرونده ، نامزدی مطرح شدن در کمیته و ارزیابی را دریافت کرده اند که پرونده‌های به جا مانده از سالهای قبل از این تعداد کم میکند. برای سال آینده این تعداد بازهم کمتر شده و اولویت به کشورهایی داده شده است که پرونده‌های کمتری دارند.
ایران جزو کشورهایی است که هرسال دو پرونده به یونسکو ارایه کرده در حالی برخی کشورها هستند که بعد از 5 سال تنها یک پرونده به یونسکو فرستاده اند. آنچه برای ایران مهم است ترویج میراث و ظرفیت سازی و تلاش برای معرفی ظرفیتهای فرهنگی ایران به جهان است. بهرحال باوجود گستردگی و تنوع و غنای فرهنگی بودجه و امکانات این سازمان محدود است که امیدوارم در آینده توجه بیشتری به این حوزه معطوف گردد. آنچه امروز برای ما مهم است حفظ ، تداوم واهمیت یافتن میراث فرهنگی بویژه جنبههای ناملموس آن برای مردم است.
نظر شما