به گزارش خبرنگار فرهنگی قدس آنلاین، حرم مطهر رضوی از اجزا و بناهای بسیاری تشکیل شده است که «ضریح» یکی از مهمترین نمادهای این مکان مقدس شناخته می شود. روزانه دست‌های بی قرار و دل‌های بی تاب بسیاری می‌کوشند تا لحظاتی هرچند کوتاه خود را به ضریح مطهر برسانند و تبرک جویند.

با توجه به تغییراتی که طی سالیان دور تا به امروز در ضریح مطهر امام رضا(ع) رخ داده است، به مرور سرنوشت ضریح حرم مطهر در مراحل پنج گانه می پردازیم.

*ضریح اول؛ یادگار دوره صفویه

اولین ضریح، ضریحی چوبی و تسمه‌های فلزی، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی در سال ۹۵۷ ﻫ.ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است.

البته باید اشاره کرد در مورد تاریخچه ضریح اول اختلاف نظر وجود دارد. برخی از نویسندگان بانی اولین ضریح را نامعلوم دانسته و نویسنده کتاب تاریخ آستان قدس احتمال داده است که اولین ضریح در عهد تیموریان و بعضی احتمال داده‌اند که در عهد شاه اسماعیل اول صفوی نصب شده باشد. عده‌ای نیز آن را منسوب به عهد شاه طهماسب اول می‌دانند و در برخی از منابع، ساخت این ضریح به شاه عباس اول صفوی نسبت داده شده است.

وجود ضریح در عهد شاه طهماسب اول صفوی قطعی است، چون واژه ضریح چندین بار در رویدادهای مربوط به تاریخ مشهد در منابع این دوران نقل شده است.

درباره مشخصات این ضریح نیز اخبار متفاوتی وجود دارد. بیشتر نویسندگان جنس آن را از چوب دانسته و بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و برخی از صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عده‌ای دیگر همچون اعتمادالسلطنه و مؤلف منتخب التواریخ جنس ضریح را از فولاد می‌دانند.

 *ضریح دوم؛ ضریح نگین نشان

ضریح دوم، ضریحی مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال ۱۱۶۰ قمری به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است.

اعتمادالسلطنه مشخصات این ضریح را نیز به صورت کامل در نوشته هایش آورده است. او در وصف ضریح دوم می‌نویسد: «... ضریح دوم نیز از فولاد است، ولی در هر گوی آن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرد نصب است که دانه‌ها در ورق طلای ضخیمی نصب شده، مثل نگین‌دان انگشتر و آن را در روی فولاد ضریح نصب کرده اند، به طوری که طلا از دور نمایان است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهاردانگ است که بالای سر ضریح مبارک طلاکوب کرده‌اند به این عبارت:  نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّه های مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید سنه ۱۱۶۰». درباره دیگر مشخصات این ضریح نوشته‌اند: «این ضریح دارای سه پنجره بوده است که پنجره بیرونی فولاد و پنجره دومی مفرغ زراندود و سومی پولاد و مُکلَّل به زبرجد و یاقوت بوده...». این ضریح پس از سقوط نادرشاه مورد حمله و دستبرد واقع شد.

*ضریح سوم؛ فتحعلی شاهی

نام بانی ضریح سوم نامشخص است، اما به طور قطع این ضریح در عهد فتحعلی شاه وجود داشته، چنان که برخی از منابع به درِ مرصع نصب شده بر روی این ضریح که توسط فتحعلی شاه در تاریخ ۱۲۳۳ قمری اهدا شده اشاره دارند که در سمت شرقی ضریح نصب شده است. بعضی از نویسندگان زمان نصب این ضریح را در اوایل عهد قاجاریه می‌دانند و بسیاری از نویسندگان به اشتباه تاریخ کتیبه و نام بانی در ضریح را مربوط به ضریح دانسته و فتحعلی شاه را بانی ضریح معرفی می‌نمایند، در حالی که به نوشته اعتمادالسلطنه این ضریح فاقد کتیبه است. در مورد مشخصات این ضریح نوشته‌اند که طول آن پنج و عرض آن سه متر و دارای دو متر ارتفاع است و جنس آن از فولاد و بر روی ضریح مطهر مشبکی مطلا و بر فراز آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا وسط شیروانی یک سر طوق طلا مرصع به جواهر و در دو طرف آن دو قبه جواهرنشان و بالای آن هم پوشش بسیار نفیسی گسترده است. این ضریح نیز مانند ضریح دوم مورد دستبرد قرار گرفت اما تعمیرات ضریح در ۱۲۶۸ قمری شروع شد و در سال ۱۲۷۰ قمری دوباره نصب شد.   به این ترتیب از دوران فتحعلی شاه قاجار به بعد سه ضریح بر روی مرقد مطهر امام رضا (ع) وجود داشته و نویسندگان از وجود این ضریح ها خبر داده اند.

*ضریح چهارم؛ شیر و شِکر 

 چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی ساخته و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. انجام اقدامات و تشریفات نصب ضریح جدید مصادف بود با شروع کار نایب التولیه جدید محمد مهران که پس از استعفای شادمان آغاز به کار کرد.  کف ضریح ترمیم و پس از نصب چهارچوبه ضریح جدید شیر و شکر، کار نصب روکش‌ها و قاب‌ها و سقف انجام شد و سرانجام در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر روز چهاردهم شعبان ۱۳۷۹ ق مقارن با شب ولادت حضرت ولی عصر (عج) مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ ش، درِ حرم برای زیارت مشتاقان گشوده شد.

کاویانی مشخصات ضریح چهارم را این گونه وصف می کند: «... ضریح مقدس دارای چهارده دهانه به نام چهارده معصوم بوده، شش دهانه آن طرف بالاسر و پایین پا، هشت دهانه آن پیش رو و پشت سرِ مبارک است. لبه بالای ضریح در چهار سمت ۴۴ گلدان طلا و ۴۴ ترنج طلا نصب شده، بر بدنه آن در چهار سمت ۱۸ ترنج طلا با املاء کلمات طیّبات و صلوات به خط زرین به قلم احمد زنجانی نوشته شده است و قسمت بالای دهانه ها تا سقف ضریح مطهر با گل و برگ و قطاربندی از جنس طلا، نقره و مینا تزیین شده است.»

*ضریح پنجم؛ سیمین و زرین

 با گذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، به مرور زمان ارکان ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش های نقره‌ای و طلایی آن ساییده شد. با وجود تعمیرات استحکام خود را از دست داده بود.

 بنابراین ساخت ضریح پنجم مورد توجه تولیت فقید آستان قدس رضوی، مرحوم آیت الله واعظ طبسی قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی و نظرخواهی از صاحبنظران، براساس طرح ابتکاری و برگزیده استاد فرشچیان هنرمند برجسته معاصر، توسط هیأت اجرایی شامل کارشناسان و هنرمندان برجسته و بر مبنای طرح‌ها و معیارهای مصوب و تحت نظر سازمان عمران و توسعه حریم حرم، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ ش آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۷۹ آغاز و پس از اتمام کار در روز سه شنبه  ۱۶ اسفند ۷۹ مقارن با عید سعید قربان، طی مراسمی با حضور  رهبر معظم انقلاب و مرحوم آیت الله واعظ طبسی روضه رضوان به روی زائران حضرت رضا(ع) بازگشایی شد.

ضریح جدید که پنجمین ضریح نصب شده بر روی مرقد مطهر امام رضا (ع) است حدود ۱۲ تن وزن دارد و از جمله ویژگی های آن، ضخامت پوشش نقره‌ای و طلایی آن و نیز اتصال روکش‌ها بدون پیچ است. این ضریح دارای چهارده دهانه در اطراف است. دو سوره مبارکه هل اتی و یس به صورت کتیبه در دور تا درو ضریح نوشته شده است. هر دو کتیبه و دیگر خطوط ضریح مطهر مشتمل بر آیات الهی و اسمای حُسنی است.

از جمله امتیازات ضریح پنجم تأکید بر مفاهیم اسلامی و ایرانی در قالب  گلبرگ‌ها و نقوش است. استفاده از اعداد ۵ و ۸ و ۱۴ در ساختار ضریح به طور مشخص نشان دهنده خمسه شجره طیبه و رتبه صاحب ضریح به عنوان هشتمین اختر ولایت و امامت است و نیز وجود ۱۴ محراب در چهار ضلع ضریح که رأس محراب ها به کلمه الله ختم می شود به نشانه ۱۴ معصوم است.

  وجود گل‌های آفتابگردان در گوش‌های لچکی شمس الشموس را تداعی می کند. ضریح موجود در مجموع در طول ۳۱ سانتی متر و در عرض ۴۲ سانتی متر و در ارتفاع ۶ سانتی متر نسبت به ضریح قبلی (شیر و شکر) وسیعتر و بزرگتر است و در سقف و بخش داخلی بدنه ضریح به جای استفاده از چوب ساده و رنگ و روغن، از هنر خاتم کاری بهره گیری شده است.

انتهای پیام/