مختار ثقفی؛ معمار نخستین حکومت شیعی یا مبارزی در پی قدرت؟ قرن‌هاست تاریخ‌نگاران در داوری درباره او میان دو قطب منتقم خون امام حسین(ع) و مدعی جاه‌طلب قدرت در نوسان‌اند. پایه‌گذار دولتی که در ۱۸ماه، از سوریه تا ری و از خوزستان تا آذربایجان را زیر پرچم اهل‌بیت(ع) گرد آورد، مجازاتگر بی‌امان قاتلان کربلا و در عین حال، قربانی بزرگ‌ترین عملیات تحریف تاریخ تشیع. اما چرا حتی امروز، شیعیان عراق حکومت پساصدام را ادامه راه مختار می‌دانند؟ پاسخ را باید در سه انقلاب او جست؛ بازسازی امید به حکومت‌داری شیعی، ایجاد الگوی عملی مقاومت فرامرزی و تبدیل عاشورا از سوگ به راهبرد سیاسی.
در چهاردهمین روز از ماه مبارک رمضان و در سالروز شهادتش؛ در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر احمد فلاح‌زاده، مورخ تشیع، پرونده‌های ناگشوده این قیام را می‌شکافیم و روایت زندگی این چهره مرموز تاریخ شیعه را واکاوی می‌کنیم.
تحلیل جایگاه تاریخی مختار ثقفی؛ از تربیت در مداین تا نقش محوری در قیام کوفه
حجت‌الاسلام فلاح‌زاده در بیانات خود به نکات کمتر شنیده شده‌ای از زندگی مختار ثقفی اشاره می‌کند: مختار پس از کشته شدن پدرش (ابوعبید) در جنگ قادسیه، در دوران خلیفه دوم و درگیری‌های مسلمانان با دولت ساسانی، تحت سرپرستی عموی خود پرورش یافت. عموی او (سعد) که استاندار مداین بود، نقش مهمی در تربیت سیاسی و اجتماعی او ایفا کرد. مختار در دوران حکومت امام علی(ع) و امام حسن(ع) نیز در مداین حضور داشت اما تا پیش از واقعه عاشورا، چهره شاخصی محسوب نمی‌شد. با رسیدن به سنین بالاتر و اندکی پیش از شهادت امام حسین(ع)، مختار به عنوان یکی از بزرگان قبیله ثقیف و داماد نعمان بن بشیر حاکم کوفه، جایگاه ویژه‌ای در ساختار قدرت آن زمان کوفه یافت. این ارتباط خانوادگی، پیوند او با حاکمیت را تقویت و او را به شخصیتی نامدار در کوفه تبدیل کرد. نکته کلیدی در شخصیت او میزبانی مختار از مسلم بن عقیل، فرستاده امام حسین(ع) برای سازماندهی قیام در خانه خود است. این اقدام نشان‌دهنده همسویی مختار با اهداف نهضت حسینی و نکته بسیار مهمی است که نشان می‌دهد او مورد اعتماد اهل بیت(ع) بود. جالب آنکه شمس‌الدین ذهبی در کتاب «سیر اعلام النبلاء» اشاره می‌کند که مختار حتی در دوران معاویه، مردم بصره را به پیوستن به امام حسین(ع) دعوت می‌کرد.
تشکیل نخستین حکومت شیعی توسط مختار ثقفی و بازگرداندن مشروعیت به خاندان اهل‌بیت(ع)
این استاد تاریخ اسلام ادامه می‌دهد: با لو رفتن محل اختفای مسلم بن عقیل در خانه مختار، مسلم مجبور به نقل مکان به منزل هانی بن عروه شد. متأسفانه با پیشدستی دشمن در افشای محل استقرار، قیام پیش از موعد مقرر انجام و دچار به‌هم ریختگی شد و بسیاری از سران قیام مسلم مجبور به فرار و یا زندانی شدند. مختار که در آن زمان خارج از کوفه بود، پس از آگاهی از شهادت مسلم و حصر هانی، عملاً امکان مشارکت در واقعه کربلا را نیافت و با توجه به اهمیت شخصیتش از سوی دولت در زندان به سر می‌برد. او پس از حادثه عاشورا از زندان آزاد شد و از اینجا به بعد نقطه عطفی در تاریخ شیعه رقم خورد: تشکیل نخستین حکومت شیعی با شعار احیای حقانیت اهل بیت(ع). هر چند در باورهای اعتقادی مختار ابهاماتی وجود دارد، از جمله تعلق‌خاطر به محمد حنفیه یا امام سجاد(ع)، اما حکومت او به صراحت بر پایه حمایت از خاندان امام علی(ع) استوار بود. این حکومت نه تنها از نظر مالی و لجستیکی از اهل‌بیت(ع) پشتیبانی می‌کرد، بلکه پس از بیش از دو دهه فترت حکومت علوی، امیدی را در دل مردم زنده کرد که بازگشت حاکمیت به خاندان پیامبر(ص) ممکن است، در حالی که امویان با برخورد سراسر خشن با اهل بیت(ع) در کربلا این‌گونه قلمداد کرده بودند که کار برای همیشه از کار گذشته و دیگر حکومت به اهل‌بیت(ع) باز نمی‌گردد.
حجت‌الاسلام فلاح‌زاده به شرح قلمرو گسترده حکومت مختار نیز پرداخته و می‌گوید: مختار ثقفی با تسلط بر کوفه که به عنوان پایتخت منطقه و مرکز سیاسی بخش‌های وسیعی از ایران، عراق و سوریه شناخته می‌شد، قلمرو حکومتی خود را بر گستره قابل توجهی از سرزمین‌ها بسط داد. این قلمرو شامل مناطقی همچون شهرهای شمال عراق (اربیل، موصل و تکریت)، جنوب شرق ترکیه (شهرهای نصیبین و منطقه جزیره)، بخش‌هایی از سوریه و نواحی غربی ایران از جمله همدان، اصفهان، ری، آذربایجان، اردبیل و حتی ارمنستان می شد. این گستردگی جغرافیایی، بیانگر نفوذ سیاسی و نظامی بی‌سابقه مختار در آن دوران بود. در طول ۱۸ ماه حکمرانی او، تحولی چشمگیر در گفتمان سیاسی رخ داد؛ خطیبان و سیاستمداران تحت امر او، تبلیغات حامی بنی‌امیه را کنار گذاشتند و گفتمانی ضداموی را جایگزین آن کردند.
گسترش قلمرو مختار ثقفی و بازسازی اقتدار اهل بیت(ع)
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب توضیح می‌دهد: حکومت مختار ثقفی (۱۲ ربیع‌الاول ۶۶ تا ۱۴ رمضان ۶۷ ق) توانست قلمروهای وسیعی را تحت کنترل بگیرد. این حکومت ۱۸ ماهه اگرچه کوتاه‌مدت بود، اما با سرکوب شدید بنی‌امیه پس از سقوط آن، نام و آثارش به عمد کمرنگ شد. با این حال، در همین دوره کوتاه، مردم مناطق تحت حاکمیت او بار دیگر امیدوار شدند که حکومتی با گرایش اهل‌بیتی می‌تواند احیا شود.
استاد فلاح زاده به نقش مختار در احیای جایگاه اهل‌بیت(ع) نیز اشاره و تصریح می‌کند: حمایت مالی و امنیتی مختار در شرایطی که بنی‌هاشم پس از فاجعه کربلا تا مرز نابودی کشانده شده بودند، کمکی برای بازیابی جایگاه آنان شد. مختار همچنین با مداخله بهنگام، از توطئه عبدالله بن زبیر برای شهادت امام سجاد(ع) و محمد حنفیه جلوگیری کرد. از سوی دیگر، مجازات قاتلان شهدای کربلا با شناسایی و اعدام یک به یک آنان، چنان اثر بازدارنده‌ای داشت که حتی خلفای اموی پس از آن، از به کارگیری سلاح برای مقابله با اهل‌بیت(ع) پرهیز کردند؛ چراکه پیامدهای خونین این اقدامات را در دوره مختار دیده بودند.
قیام مختار؛ تحریف روایات، بازسازی امید شیعی و درس تاریخی مقاومت
وی با اشاره به نقش محوری مختار ثقفی می‌گوید: نکته مهم درباره مختار این است که تأثیرگذاری گسترده او موجب شد دشمنان تلاش گسترده‌ای برای تخریب چهره‌اش انجام دهند. حتی روایتی جعلی به پیامبر(ص) نسبت داده شد که در آن آمده: «وقتی نام قبیله ثقیف برده شد، پیامبر(ص) فرمود: از این طایفه یک دروغگو (مختار) و یک مبیر و ویران‌کننده (حجاج بن یوسف ثقفی) بیرون می‌آید». این حدیث ساختگی به‌طور هدفمند منتشر شد تا مختار را به عنوان مدعی دروغین حمایت از اهل‌بیت(ع) معرفی کنند. درحالی که اصل ماجرا به یک پیشگویی امام علی(ع) در خطبه ۱۱۶ نهج‌البلاغه بازمی‌گردد که خطاب به مردم کوفه فرمودند: «شما امروز با من همراهی نمی‌کنید، ولی به خدا سوگند پسری از قبیله بنی‌ثقیف بر شما مسلط خواهد شد، از روی تکبر جامه بلند بر زمین می‌کشد، امول شما را می‌خورد و شما را شکنجه می‌کند». منظور امام(ع) حجاج بن یوسف بود، اما تحریفگران، این روایت را به پیامبر(ص) منتسب و مصداق آن را مختار معرفی کردند.
این پژوهشگر تاریخ تشیع با تأکید بر اهمیت قیام مختار اضافه می‌کند: این قیام سبب شد شیعیان پس از عاشورا دوباره به توانایی خود برای تشکیل حکومت ایمان آورند. موفقیت‌های مختار در ایجاد قلمرویی مستقل و مقاومت در برابر دشمنان، الگویی عملی از امکان پیروزی را به شیعیان نشان داد. با این حال، برخی از یاران او در نبرد با مصعب بن زبیر، فریب وعده‌های دروغین بخشش را از سران آل‌زبیر خوردند و تسلیم شدند. مختار به آنان هشدار داده بود: «اگر تسلیم شوید، کشته خواهید شد» اما آن‌ها باور نکردند و تمام ۶ هزار نفر، شامل ۴ هزار ایرانی و ۲ هزار عرب که در دارالعماره محاصره شده بودند با وجود توصیه‌های او، تسلیم شدند. نتیجه این تصمیم، قتل‌عام تمامی آنان بود.
بازتاب احیای حکومت شیعی از نگاه مردم عراق تا امروز
دکتر فلاح‌زاده در پایان بیان می‌کند: درباره مختار مطالب گوناگونی گفته می‌شود و دیدگاه‌های منفی درباره او کم نیست، اما به نظر می‌رسد این نقدها به او تا حدی بی‌انصافی است؛ چراکه او تأثیر بسیار شگرفی در بازسازی نگرش شیعه و احیای امید به حکومت شیعی داشت. قیام مختار، نخستین حکومت شیعی پس از دوران حکومت حضرت علی(ع) و امام حسن(ع) بود و پس از آن تا سال‌ها، عراق شاهد چنین حکومتی نبود تا اینکه پس از سقوط صدام، این آرمان محقق شد. این نگرش را خود مردم عراق باور دارند و بارها در گفت‌وگوها به آن اشاره کرده‌اند. این دو نکته را باید در نظر داشت؛ نخست آنکه صفویه نقش بسزایی در معروفیت مختار ایفا کرد، چراکه این حکومت، خود را ادامه‌دهنده راه او در مبارزه برای احیای جایگاه اهل‌بیت(ع) می‌دانست. دوم، گرچه پس از مختار، حکومت‌هایی با گرایش شیعی مانند آل‌بویه در عراق شکل گرفت، اما از نگاه شیعیان عرب، هویت مذهبی شیعه در ساختار حکمرانی این دولت‌ها در مبارزه با دشمنان اهل بیت(ع) مشهود نبود.
نظر شما