با توجه به هم زمانی دوران امامت امام سجاد(ع) با عصر فشار و خفقان سیاسی پس از عاشورای حسینی، ایشان چه مسیری را برای هدایت سیاسی شیعه و ایفای رسالت امامت در پیش گرفتند؟
در بررسی سیره سیاسی امام سجاد(ع) در رهبری شیعه باید توجه داشت حضرت روش های متعددی را به جهت زمانه ای که در آن امامت کرده اند، به کار برده اند، چون با محدودیت شدید پس از واقعه عاشورا روبه رو بودند و حاکمان مستبد اموی در مسئله امامت سخت گیری شدیدی داشتند.
نخستین اقدام حضرت پس از واقعه کربلا و سفر به کوفه و شام و سپس مدینه ایراد خطابه هایی بود که مبین مطالب مهمی بوده که در نتیجه آن ها، مردم غافل از خواب بیدار شدند و جنایات بنی امیه افشا شد. خطابه های حضرت زین العابدین(ع) که در تاریخ مفصل آمده نشانگر شیوه هدایتگری حضرت در بستر فرهنگ و جهاد تبیین است. مردم چنان تحت تأثیر این خطابه ها قرار گرفتند که تا سال ۶۵ هجری قیام توابین در کوفه شکل گرفت. در شام نیز این خطابه ها نتایج مثبتی به همراه داشت.
روش دوم در سیره سیاسی ایشان، گفت وگوهای حضرت و پاسخ ایشان به شبهات بود حضرت زین العابدین(ع) به دلیل آنکه در مقابل شبهات دشمنان قرار داشتند، به روشنگری برخاستند چنان که در مجلس ابن زیاد در کوفه و مجلس یزید در شام چنین کردند؛ برای مثال در مقابل سؤال ابراهیم بن طلحه که پرسید در کربلا چه کسی پیروز شد؟ امام(ع) پاسخ را به زمان اذان حواله دادند و فرمودند: ببینید نام جدم پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) در مأذنه ها برده می شود یا سیاست تغییر کرده است؟! اینچنین نتیجه کربلا مشخص می شود.

بنابر اقوال و تصریح منابع معتبر امام سجاد(ع) در دوران حیات مبارک خود پس از واقعه کربلا، هرگز از گریه بر آن مصائب دست نکشیدند، آیا این گریه ها صرفا جنبه احساسی و عاطفی داشت یا حضرت هدفی دیگر را دنبال می کردند؟
سومین راهبرد امام سجاد(ع) در راهبری شیعه به تناسب اقتضای زمانه و احیاگری عاشورا، گریه های ایشان است. اگرچه ائمه(ع) بعد از امام حسین(ع) همگی بر فاجعه کربلا گریسته اند اما حضرت سجاد(ع) برای تبیین این واقعه عظیم و برانگیختن عواطف از اشک های خود بهره می بردند بنابراین در طول ۳۵ سال امامت خود، این شیوه را ترک نکردند. شیخ صدوق(ره) در امالی اسامی پنج نفر از بکّائین یعنی (بسیار گریه کننده) را در تاریخ آورده که یکی از آن ها امام سجاد(ع) است.
وقتی از ایشان درباره چرایی این همه گریه سؤال شد، فرمودند: یعقوب نبی(ع) پیامبر و پیامبرزاده بود و ۱۲ پسر داشت، خدا یکی از آن ها را دور کرد، در این فراق موقت موهای او سفید شد و بینایی اش را از دست داد! من چگونه بر مصائبی که در کربلا به چشم دیدم، گریه نکنم؟!

رویکرد و نگاه امام سجاد(ع) به قیام هایی که پس از عاشورا شکل گرفت، چگونه بود؟
راهبرد دیگر ایشان در رهبری سیاسی شیعه، حمایت غیرمستقیم از قیام های توابین، مردم مدینه و مختار بود، چون در راستای قیام عاشورا قرار داشتند و غیرت دینی، اسلام خواهی و محبت اهل بیت(ع) در شعارهای آن ها وجود داشت. امام سجاد(ع) اگرچه به دلیل خفقان شدید و نیاز به تقیه، از این قیام ها حمایت مستقیم نداشتند اما وقتی جمعی از دوستان اهل بیت(ع) نزد محمد حنفیه (برادر سیدالشهداء(ع)) آمدند و از قیام مختار خبر دادند و پرسیدند: آیا او مورد تأیید ائمه(ع) است؟ وی گفت: برخیزید و نزد امام من و شما امام سجاد(ع) برویم و کسب اجازه کنیم، حضرت در پاسخ آن ها فرمودند: ای عمو! اگر شخصی به خون خواهی ما مردم را دعوت به قیام کند، وظیفه است او را همراهی کنند. این یعنی تأیید غیرمستقیم قیام مختار؛ البته امام سجاد(ع) درباره دیگر قیام ها نیز چنین نگاهی داشتند هر چند شاید مشی و راهبرد آن قیام ها مورد تأیید حضرت نبوده باشد.

امام سجاد(ع) با دعا چه افق جدیدی را پیش روی شیعه گشودند و دعاهای ایشان در عرصه تبیین چه کارکردهایی داشته است؟
راهبرد دیگر ایشان در هدایت سیاسی شیعه، توسل به ابزار دعاست؛ امام(ع) با نیایش های عارفانه و روشنگرانه خود رهبری امت را بر عهده داشتند و برای پاسداری فرهنگ شیعی و تبیین معارف و اصول دین مجموعه های ارزشمند دعا اعم از صحیفه سجادیه، دعای خمسه عشر، نیایش های روزانه، دعای ابوحمزه ثمالی را به یادگار گذاشته اند. برای مثال دعای چهل وهشتم صحیفه یک جهاد تبیین است و به مظلومیت اهل بیت(ع) و غصب مقام ولایت اشاره دارد.
بخش دیگر از سیره سیاسی و جهاد تبیین امام سجاد(ع) در رساله حقوق مشتمل بر ۵۰ نوع حق، آمده است. بیش از ۳۰۰ حدیث و روایت از حضرت زین العابدین(ع) نقل شده که شیوه ایشان را در جهاد تبیین نشان می دهد.
اهتمام به صلوات در ابتدا و انتهای دعاها نیز راهبرد سیاسی ایشان است چون صلوات شعاری سیاسی است هر چند در ظاهر نوعی ابراز محبت محسوب می شود. در صلوات مودت نهفته است، مودتی که خدا در قرآن از مردم درباره اهل بیت پیامبر(ص) درخواست کرده، در صلوات هست. بنابراین اهتمام امام سجاد(ع) به صلوات بخشی از سیره سیاسی حضرت سجاد(ع) برای تبیین این مسیر است.

چه شیوه های دیگری در سیره سیاسی امام سجاد(ع) برای تبیین و هدایت شیعه از این مسیر وجود دارد؟
شیوه دیگر ایشان تربیت شاگردان است شیخ طوسی ۱۷۰ نفر را نام می برد که در مکتب امام سجاد(ع) پرورش یافته و بهره های علمی از ایشان برده اند. کسانی همچون محمدبن مسلم، ابان بن تغلب، ابوحمزه ثمالی و حتی جابربن عبدا... انصاری که همنشین هفت معصوم(ع) بوده است. استفاده از زبان هنر با گرامی داشتن هنرمندان، شعرا و ادبا نیز شیوه دیگر حضرت برای تحریک عواطف و تبیین است که باعث شد معارف دین بهتر بر دل ها بنشیند.
در نتیجه این راهبردها، مردم آگاه و بیدار شده و قیام های متعدد به خون خواهی واقعه کربلا شکل گرفت؛ بنابراین اگر نبود تلاش های امام سجاد(ع) حقیقت عاشورا آن طور که باید، به دست ما نمی رسید. کشف استعدادها و تربیت نخبگانی که هر یک در آینده تشیع اثرگذار و سرنوشت ساز شدند نیز دیگر رهاورد تبیین های حضرت زین العابدین(ع) است.

آنچه امام سجاد(ع) در عرصه تبیین انجام دادند و رهاورد آن، به جهاد تبیین در امروز جامعه شیعی چه ضرورتی می بخشد؟
قرآن از جهاد اصغر یعنی جهاد در میدان، جهاد اکبر یعنی خودسازی و جهاد تبیین سخن می گوید؛ بدون تبیین، دو جهاد دیگر هم به نتیجه نمی رسد ... شیوه امام سجاد(ع) نشان می دهد جهاد تبیین از جهاد اکبر و جهاد اصغر کمتر نیست چنان که اگر جهاد تبیین امام سجاد(ع) نبود دشمن حقایق کربلا را وارونه به تاریخ عرضه می کرد اما تبیین های حضرت زین العابدین(ع) و حضرت زینب(ع) مانع تحریف عاشورا شد.

منبع: شهرآرا