خسوف یا ماه‌­گرفتگی یکی از زیباترین پدیده‌­های طبیعت است. در گذشته که هنوز علم و روش علمی مورد توجه نبود، بشر به علت عدم شناخت از پدیده­‌های طبیعت از خسوف و کسوف وحشت داشت و به افسانه‌­ها، خرافات و توجیهات غیر علمی و یا بعضاً شبه علمی در مورد این پدیده‌­های زیبا متوسل می­‌شد. اگرچه همۀاینها نشان می‌­دهد که خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی از زمان‌­های قدیم بشدت مورد توجه بشر بوده است.

امروزه بر خلاف تصور گذشتگان می‌دانیم این پدیده نجومی هیچ تأثیری در زندگی ما ندارد و فقط می‌تواند باعث شود تا ساعاتی را به دور از هیاهوهای زندگی روزمره در کنار یکدیگر به دیدن یکی از جلوه‌های بی‌نظیر خلقت خدا مشغول شویم. لذا شارع مقدس نیز احکام ویژه‌­ای را برای آن مقرر کرده است تا بعنوان یکی از پدیده­های نادر طبیعی، انسان را متوجه قدرت خداوند متعال و نظام حاکم بر طبیعت کند.

اولین بار بابلی‌­ها که یکی از مهمترین مراکز تمدن جهان بودند، هفت قرن پیش از میلاد پرسش‌­های اساسی در مورد خسوف و کسوف مطرح کردند و متوجه شدند که کسوف تنها در آغاز ماه قمری و خسوف تنها موقعی روی می‌دهد که ماه در حالت بدر کامل باشد. بعد ازسقوط امپراتوری بابل ادامه کار به منجمان ایرانی و یونانی سپرده شد. آنها توانستند به برخی از اصول حرکت ماه پی ببرند و برای آن معادلاتی نیز نوشتند. در واقع به علت ورود ریاضیات معادلاتی می‌­توان گفت نجوم یونانی بر خلاف نجوم بابلی یک علم دقیق بود. اما در میان منجمین ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی به مطالعه دقیق خسوف و کسوف و دلائل علمی آن پرداخت و علاوه بر خسوف و کسوف کلی، در خسوف و کسوف جزئی نیز تحقیقات ارزشمندی انجام داد. او پی برد"چون نور ماه از آفتاب است، پس هر گاه به زمین مایل حایل شود میان ماه و آفتاب نور ازو باز دارد." همچنین خواجه نصیر می­دانست خسوف وقتی رخ می­‌دهد که ماه، زمین و خورشید در یک خط راست قرار می‌­گیرند و وی به نقش گره­‌ها در این پدیده واقف بود. او همچنین در رساله معینه طوسی بیان می­دارد که فاصله میان دو کسوف و دو خسوف باید شش ماه قمری باشد.

امروزه ما می‌­دانیم، اجسام یا منیر هستند و از خود نور ساطع می‌کنند و یا غیرمنیر هستند و نور اجسام منیر اطراف خود را منعکس می‌کنند و از طریق نور آن‌ها سایه تولید میکنند. در فضای منظومۀ شمسی، خورشید پرتو افشانی می‌کند و اجسام کدری مانند ماه و زمین نور آن را باز تابش می‌کنند و در خلاف جهت تابش آن سایه نیز تولید می‌کنند. پدیدۀ خسوف یا ماه گرفتگی زمانی رخ میدهد که ماه از سایۀ زمین عبور کند.

زمین در مداری بیضی شکل به دور خورشید می‌گردد که از دید ناظرین بر روی سطح آن به نظر خورشید در حال چرخش است؛ این مدار در اصطلاح دایره ‌البروج (دایره انقلاب خورشیدی) نام دارد. ماه نیز در مداری بیضی شکل به دور زمین می‌گردد. حال در این صورت اگر زمین در بین ماه و خورشید قرار گیرد سایه زمین بر ماه می‌افتد و شاهد یک خسوف خواهیم بود. اما صفحة مداری ماه و زمین منطبق بر هم نیستند و به اندازۀ 2/5 درجه با یکدیگر فاصله دارند. پس این دو صفحه در دو نقطه همدیگر را قطع می‌کنند که در اصطلاح به گره‌ مشهورند. در واقع اگر ماه در حالت بدر کامل و در یکی از این گره‌ها مابین زمین و خورشید باشد شاهد یک خسوف خواهیم بود. ولی این گره‌ها به دلیل حرکت زمین به دور خورشید جای ثابتی در آسمان ندارند و هر ماه حدود 30 درجه در آسمان به سمت غرب حرکت می‌کنند. در نتیجه با گذشت شش ماه گره‌ها دوباره در امتداد زمین و خورشید قرار می‌گیرند که اگر ماه در نزدیگی یکی از گره‌ها باشد ممکن است شاهد پدیده خسوف باشیم. این نظم در رخ دادن گرفتگی باعث به وجودآمدن دوره‌های منظمی در تکرار گرفت­ها می‌شود.

از طرف دیگر می‌­دانید سایه، خود از دو بخش سایه کامل و نیم­‌سایه تشکیل می­‌شود. در این حالت بسته به نوع عبور ماه سه نوع خسوف رخ می‌دهد. اگر قسمت یا تمام ماه وارد نیم­سایه زمین شود، خسوف نیم­سایه‌ای روی می‌دهد که در این حالت تنها از درخشندگی ماه مقداری کاسته می‌شود. نوع دیگر خسوف، به شکل جزئی روی میدهد. در خسوف جزئی، ماه ابتدا وارد نیم­سایه شده، ولی قسمتی از ماه وارد سایۀ زمین می‌شود. نوع آخر خسوف به صورت کلی روی می‌دهد. در این حالت تمام قرص ماه پس از ورود به نیم­سایه به سایه نیز وارد می‌شود. حدود 35% از خسوف­ها از نوع نیم­سایه­ای هستند که تشخیص آن حتی به کمک تلسکوپ بسیار دشوار است. در حدود 30% آن­ها جزیی و بقیه نیز کلی است که رویدادهای فوق­‌العاده‌­ای برای رصد و البته سوژه­‌های عکاسی می‌­باشند.

دربارۀ طولانی ترین خسوف قرن

اکنون در آستانه طولانی‌­ترین خسوف قرن 21 هستیم. ماه گرفتگی 5 و 6 مرداد ماه طولانی‌­ترین ماه گرفتگی قرن 21 و آخرین ماه گرفتگی قرن 14 هجری شمسی است. اگرچه طولانی‌ترین ماه گرفتگی‌­ها حدود یک ساعت و ۴۷دقیقه طول می‌کشد اما در این خسوف طولانی مدت، گذار ماه از مرکز سایه زمین یک ساعت و ۴۳ دقیقه بطول می‌­انجامد. ماه گرفتگی کامل قبلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۸ فقط یک ساعت و ۱۶ دقیقه طول کشید زیرا ماه از بخش جنوبی سایه زمین می گذشت. ماه گرفتگی ژانویه2019 میلادی نیز یک ساعت و دو دقیقه طول می­‌کشد زیرا ماه از بخش شمالی سایه زمین می­‌گذرد. طولانی‌ترین ماه گرفتگی کامل قرن بیستم که در۱۶جولای سال ۲۰۰۰ میلادی اتفاق افتاد یک ساعت و 46 دقیقه طول کشید. کلیه مراحل این ماه گرفتگی در ایران، شرق آفریقا و آسیای میانه قابل رؤیت خواهد بود و افرادی که در غرب آفریقا، شرق آسیا، آمریکای جنوبی، اروپا و استرالیا نیز حضور دارند می­توانند این خسوف را به صورت جزئی مشاهده نمایند. بهتر است بدانیم ماه گرفتگی کامل بعدی که در افق ایران قابل روئیت باشد تا 7 سال آینده رخ نخواهد داد. این ماه گرفتگی با ورود ماه به نیم­سایه زمین در ساعت 21:44 روز جمعه پنجم مرداد ماه آغاز می­‌شود. در ساعت 22:54 ماه گرفتگی جزئی آغاز شده و در ساعت 00:00 بامداد روز شنبه 6 مرداد ماه کاملاً وارد سایه زمین می­گردد. گرفت ماه در ساعت 00:51 بامداد به اوج خود رسیده و در ساعت 01:43 ماه گرفتگی کلی خاتمه می‌­یابد. ساعت 02:49 ماه گرفتگی جزئی و در ساعت 03:58 ماه گرفتگی نیم­­سایه­ای نیز به پایان می­رسد.

شایان ذکر است در هنگام ماه گرفتگی ماه بطور کامل تیره نخواهد شد و باز هم شعاع‌­های نوری غیر مستقیمی از خورشید به آن می­‌رسند و ماه را پرفروغ می‌­کنند. در واقع وجود جو زمین سبب شکست پرتوهای نور خورشید شده و اتمسفر همچون فیلتری مانع از عبور همه­ی طیف­های نوری می­گردد و فقط نورهای محدوده­ی قرمز به سطح ماه می­‌رسند و با توجه به میزان گرد و غباری موجود در جو زمین می­توان ماه را در رنگ­های متفاوتی از قهوه­ای و قرمز تیره گرفته تا نارنجی و زرد روشن مشاهده کرد. پیش­بینی می­شود ماه گرفتگی 5 و 6 مرداد به علت رنگ­های سرخ و نارنجی­ای که در طول گرفت به خود می­گیرد زیبایی خاصی در میان خسوف­های قبلی دارا باشد.  رصدگران به جهت تماشای این پدیده باید سعی کنند غروب خورشید را نظاره‌­گر باشند؛ چرا که دقیقاً روبه‌روی محل غروب خورشید محل طلوع ماه است. نکته مهم آنکه این رصد برخلاف رصد خورشید گرفتگی (کسوف) آثار زیان باری برای چشم به همراه ندارد و می­توان بدون استفاده از هیچ فیلتری رو به آسمان حالت­های ماه را مشاهده کرد.