اپیزود اول: در یکی از گرم‌ترین روزهای تابستان، صف طولانی خودروها همچنان چشم انتظار مانده تا پس از چند بار قرمز و سبز شدن چراغ‌ها؛ راهی باز شود و سرنشینان از ترافیک خلاص شوند. مرد راننده با پشت دست عرق صورتش را پاک می‌کند و به مسافر کنار دستش می‌گوید: می‌بینی چه اوضاعیه؟ ارز ۴۰۰۰ و فلان تومان را دادن و نخود و لوبیا وارد کردن !

اپیزود دوم: پیرزن که لنگ لنگان از پله‌های فروشگاه رنجیره‌ای پایین می‌آید به زن همراهش می‌گوید: باورکن خشکم زد. تا هفته پیش همین کشک را با ۴۰ درصد تخفیف می‌فروختن. حالا شده شیشه‌ای ۷۰۰۰ تومان! آب معدنی رو بگو؛ می‌گه کم شده یک شل نمی‌فروشیم! مگه اینا رو هم ازخارج وارد می‌کردیم؟!

اپیزود سوم: زن مسافر که ته اتوبوس نشسته به طور مفصل جریان خرید وسایل برقی را برای دوستش توضیح می‌دهد: آره دیگه بعد از یک عمر خواستیم این یخچال رو عوض کنیم که سر خواستگاری بچه‌ها آشپزخونه مون به نما بیاد، اما نتونستیم. چند تا فروشگاه که تمام وسایلشون را خالی کرده بودن. اون فامیلی هم که سفارش کرده بودی، گفت نداریم، اما اگه بخواین میاریم. راستش دودلم  فکرنمی کنم بتونیم با این درآمد بخریم. ارزون‌ترین ماشین ظرفشویی رو می‌گفت ۴ میلیون تومن...!

اپیزود چهارم: مرد روزنامه را توی دستش تکان می‌دهد و با خنده به همسرش می‌گوید:گوش کن توی این گزارش نوشته: در تهران آپارتمانی ١٤٠متری و مبله را که سن بنا سه ساله است با امکانات سونا، استخر و جکوزی و روف گاردن به نرخ ٣٥٠٠دلار در ماه برای اجاره می‌دهند. به عبارتی بهای اجاره این آپارتمان با دلار آزاد ٢٢‌ میلیون و ٤٠٠‌ هزار تومان در ماه است.

آپارتمان ١٩٥ متری را هم به٢٠‌ میلیون تومان اجاره می‌دهند. این آپارتمان دیگر را هم که١٥٠ متر است١٢٠٠ دلار در ماه برای اجاره گذاشته است. زن با خونسردی می‌گوید: به نظرت اگه یه روزی پولدار بشیم، این خونه «مسکن مهر»ما را چند اجاره می‌کنند؟!

*سیاست هایی که به سودجویی‌ها دامن می‌زند

طی روزهای اخیر موارد مختلفی از سود جویی‌ها را در اوضاع نابسامان اقتصاد جامعه می‌بینیم.

حجت الاسلام غلامرضا مصباحی مقدم، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام با تأکید بر تأثیرگذاری سیاست‌های شتابزده اقتصادی در بروز این چالش‌ها می‌گوید: سودجویی و فرصت طلبی حاصل خلق و خوی انسان‌های حریص و طماع است. بنابراین طبیعی است وقتی که شرایط به گونه‌ای فراهم شود، سعی می‌کنند سوء استفاده هایی کنند.ازهمین رو نباید بستر را برای پریشان شدن اوضاع فراهم کرد زیرا آنچه موجب شده شرایط به سوی منفعت طلبی برود، عدم مدیریت نقدینگی است چرا که طی ۱۳سال اخیر رشد نقدینگی ۲۵ برابر شده درحالی که تولید کالا وخدمات طی این زمان دوبرابر هم رشد نداشته است. همچنین طی ماه‌های گذشته، شاهد دو شوک اساسی بر حوزه بانکداری بودیم که درکنار موارد دیگر منجر به بروز آشفتگی اقتصادی شده و به این سودجویی‌ها دامن زده است.

دکتر بهنام ملکی، کارشناس مسائل اقتصادی نیز با اشاره به اینکه برخی افراد به دلیل نگرانی و ترس از آینده به منفعت طلبی می‌پردازند، می‌گوید: ازآنجا که در گذشته، شرایطی رخ داده که با افت وخیزهای اقتصادی، افراد سرمایه خود را از کف دادند، بنابراین بازهم مردم تصورمی کنند با برخی تحولات درآمد و سرمایه خود را از دست می‌دهند. این درحالی است که به لحاظ روانی، بدعهدی ترامپ دربرابرتعهد به برجام به نوعی به نابسامانی دامن زده که نتیجه آن شرایطی است که برخی درتکاپو افتاده‌اند که کالاهای خود را احتکار کرده و یا سرمایه را تبدیل به کالا کنند تا ارزش آن کاهش پیدا نکند.البته این تفکر متأسفانه همه گیر شده، اما گروه هایی ازجامعه که از درآمدها و سرمایه‌های بیشتری برخوردار بودند، بیشتر به این عرصه وارد شده‌اند. همچنین رویه چنان شده که حتی اگر سرمایه داری معتقد به منفعت طلبی و کسب درآمدهای هنگفت در کوتاه مدت نباشند با تداوم شرایط به دلیل فشارهای مکرر روانی وفرهنگی که از اطراف وارد می‌شود، برای حفظ ارزش سرمایه خود به شیوه‌های نامناسب اقتصادی رو می‌آورند.

دکتر ابراهیم رزاقی، اقتصاددان نیز در همین زمینه اظهار می‌کند: از دلایل این موضوع تسلط نگاه سرمایه داری در زندگی است چنانکه افراد به دنبال کسب منافع حداکثری خود هستند زیرا بنابر فلسفه زندگی سرمایه داری« فردی عاقل است که به دنبال کسب حداکثری ثروت، سود و لذت باشد » حال آنکه مطابق بنیادهای حقوقی و قانونی کشور همانند قانون اساسی چنین تفکری رد شده و بر ارجحیت منافع جمعی تأکید می‌شود. این در حالی است که طی دهه‌های اخیر، شاهد رشد تفکر سرمایه داری درجامعه هستیم به طوری که امروزه گروهی از افراد جامعه حتی در میان مدیران و مسئولان هستند که به شیوه‌های غیر عادی و غیر متعارف ثروت اندوخته‌اند و حال جزو طبقات اشراف به حساب می‌آیند. این درحالی است که چارچوب نظارتی مؤثری برای کسب ثروت درجامعه ما وجود ندارد و از همین رو هیچ برنامه‌ای در زمینه شیوه‌های ثروت اندوزی نمی‌بینیم. به این ترتیب افراد به دنبال کسب درآمدهای هنگفت درپی ورود به عرصه واردات هستند زیرا مسیر این بخش است که بی زحمت به سودهای کلان ختم می‌شود. درحالی که عرصه تولید بتدریج در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی کم رونق می‌شود. همچنین به دلیل نبود نظارت‌ها شاهد رانت خواری هایی در سطوح مختلف جامعه هستیم به طوری که برخی از مدیران تصور می‌کنند در این اوضاع جامعه، خوان نعمتی است که باید غارت کنند چراکه یقین دارند رویه‌های غیرقانونی مجازاتی نداشته یا با تخفیف مجازات همراه است. از همین رو به گفته برخی افراد مجازات‌های متخلفان اقتصادی حالت نوازش دارد. به این ترتیب با تداوم همین رویه شرایط به گونه‌ای پیش می‌رود که اخلاق تنزل پیدا می‌کند. زیرا با گسترش تفکرات سرمایه داری به طبقات فرودست؛ آحاد مردم نیز تقلا برای کسب درآمدهای باد آورده را نوعی زرنگی وتوانمندی تلقی کرده وحتی پسندیده می‌شمارند.

*آثار نفوذ فرهنگ منفعت طلبی درجامعه

آنچه مسلم است سود جویی‌ها و فرصت طلبی هایی که در عرصه‌های خرد و کلان اقتصادی می‌بینیم بی‌تأثیر بر توسعه اجتماعی ما نیست.

دکتر محمد مراد بیات، جامعه شناس با اشاره به همین موضوع تأکید می‌کند: جامعه همانند کشتی است که اگر افرادی بخواهند برای کسب منافع، خللی به بخشی از آن وارد کنند به طور حتم پیامدهای آن همه را تهدید خواهد کرد. حتی فردی که به دنبال کسب منفعت خویش است بی نصیب از این صدمات نخواهد بود از این رو باید جامعه به سمت وسویی برود که منافع فردی را در ذیل منافع ملی جست و جو کند زیرا هرزمانی که جامعه‌ای ازاین مفهوم غافل شود به طور قطع زمینه رابرای نابودی خود فراهم می‌کند. البته طی سال‌های گذشته، اهمیت این مقوله جدی گرفته نشد تا تمام آحاد جامعه از احزاب و گروه‌ها تا عامه مردم به درک عمیقی از اهمیت منافع ملی برسند. در حالی که ارجح دانستن منافع ملی می‌تواند سبب سود فراگیر می‌شود. به هر روی بخشی از وضعیت امروز و رواج منفعت طلبی‌ها محصول زمان مدیرانی بوده که مقوله منافع ملی را درصدر اولویت‌های برنامه خود قرار نداده‌اند. از همین رو فرهنگ منفعت طلبی و زیاده خواهی در جامعه مانفوذ کرده است. برای برون رفت از این چالش نیز ناگزیریم جریان گفت‌وگو را ترویج کنیم چنانکه با دلایل منطقی اهمیت ارجحیت منافع ملی را برمنافع فردی و شخصی به مردم متذکر شویم.

حجت الاسلام مصباحی مقدم نیز اظهار می‌کند: به منظور کاهش جریان سودجویانه درجامعه باید در عرصه‌های فرهنگی،اجتماعی وسیاسی برروی ترجیح منافع جمعی تأکید داشت و اهمیت این قضیه را به شیوه‌های مختلف به جامعه آموزش داد زیرا شاید منافع شخصی در کوتاه مدت به سود افراد به نظر برسد، اما در بلند مدت حتی به سود شخصی منتج نمی‌شود. بنابراین باید بر برتری منافع جمعی وملی بر منافع فردی توجه کرد. نکته دیگر اینکه حتی افراد سودجو نمی‌توانند تضمین کنند که روند همچنان به کام آن‌ها باشد زیرا بنابر تجربه ممکن است دوباره شاهد شوک معکوس در افزایش قیمت‌های ارز و طلا باشیم. چنانکه در زمینه مؤسسات مالی غیرمجاز نیز همین رویه اتفاق افتاد و افرادی که به انگیزه کسب سودهایی بیشتر حتی به فروش خانه و کارخانه خود اقدام کرده بودند با برچیده شدن این مؤسسات؛ ورشکست شده و حتی سکته کردند.

دکتر رزاقی نیز با تأکید بر اینکه گسترش سودجویی‌ها و فشار بر اقشار کم برخوردار می‌تواند ضمن صدمه بر توسعه اجتماعی بر امنیت کشور نیز اثرگذار باشد، خاطرنشان می‌کند: مدیران باید تدابیری بیندیشند و مردم را طوری تربیت کنند که درتمام امور زندگی با پایبندی به حداقل‌های اخلاق، منافع جمعی را ترجیح دهند. البته از آنجاکه اغلب منفعت طلبی‌های این دوره ناشی از سیاست‌ها و تدابیر اقتصادی نادرست بوده با همین حربه باید شرایط را سامان داد. به این ترتیب برای مقابله با سودجویی‌ها باید به دنبال اجرای عملی برنامه‌ها بود چنانکه در ابتدا بر شیوه کسب درآمدها نظارت کافی داشت و سپس مالیات هایی سنگینی برای افرادی که از طرق غیرمتعارف به دنبال ثروت اندوزی هستند، تعیین شود. چنانکه امروزه شاهدیم واحدهای اقتصادی قدرتمند همانند بانک‌ها چندصد خانه را خریده‌اند و بدون کاربرد نگه داشته‌اند تا در زمان مناسب گران بفروشند. همین رویه نیز در سرمایه داران خرد جامعه دیده می‌شود که متناسب با بضاعت خود چند خانه دارند. در واقع همین شرایط سبب شده که در فضای پریشان و نابسامان بازار مسکن ۲ یا ۳ میلیون خانه خالی وجود داشته باشد بدون آنکه از مالکان آن‌ها مالیاتی گرفته شود. همچنین در راستای تقویت عرصه تولید باید به این بخش یارانه هایی تعلق بگیرد چنانکه در حال حاضر حتی در جوامع پیشرو اقتصادی با تأکید بر سیاست‌های سرمایه داری به بخش تولید یارانه هایی اختصاص پیدا می‌کند.به این ترتیب با اعمال سیاست‌های سنجیده اقتصادی دیگر افراد بی پروا به دنبال سودجویی و درآمدهای باد آورده نبوده و از نظر آحاد جامعه نیز این دسته از سرمایه داران موفق و محترم تلقی نمی‌شوند.