تفاوت بهشت برزخ
با بهشت جاودان
*دکتر سید ابوالقاسم حسینی(ژرفا)
آیا بهشتی که روحهای مؤمنان در دوران برزخ در آن زندگی می‌کنند، همان بهشت جاودان است که در آخرت وعده داده شده یا بهشتی است در افق زمین یا آفاق آسمان؟ قرآن به روشنی فرموده که این دو بهشت تفاوت دارند.
خداوند در باره فرعون و خاندانش فرموده است:«خدا او را از آسیب مکرى که برایش اندیشیده بودند، نگه داشت و آن عذاب ناگوار، خاندان فرعون را در میان گرفت: آتش. هر صبح و شام بر آن عرضه شوند و روزى که قیامت برپا شود، ندا دهند که خاندان فرعون را به سخت‏ترین عذابها درآورید.» (غافر،45-46)
این آیه دلالت روشن دارد که فرعون در جهان برزخ در محیطی دارای آفتاب و صبح و شب، عذاب می‌بیند؛ حال آنکه بهشت جاودان دارای آفتاب نیست. این بدان معناست که بهشت و دوزخ برزخ با بهشت و دوزخ جاودان تفاوت دارد. در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است: خداوند فرموده است:«آتش؛ هر صبح و شام بر آن عرضه شوند.» (غافر،46)مقصود از آن، در دنیا پیش از قیامت است؛ زیرا درآخرت صبح و شبی وجود ندارد؛ زیرا صبح و شب به دلیل وجود آفتاب و ماه است و در بهشت و دوزخ جاودان نه از آفتاب خبری است و نه از ماه اثری.
مردی همین را نزد امام صادق(ع) خواند و معنایش را از ایشان پرسید. امام فرمود:«دیگران در این زمینه چه می‌گویند؟» گفت:«می‌گویند: آن آتش در دوزخ جاودان است و انسانها در برزخ عذاب نمی‌شوند.» فرمود:«یعنی آنان از انسان‌های سعادتمندند؟» گفت:«فدایت شوم. مقصودت چیست؟» فرمود:«آن عذاب که در آن آیه آمده، مربوط به همین دنیاست. و اما آنچه مربوط به دوزخ جاودان است، در این آیه آمده است: روزى که قیامت برپا شود، ندا دهند که خاندان فرعون را به سخت‏ترین عذابها درآورید». (تفسیر علی بن ابراهیم، ج2، ص258)
به سخن روشن قرآن کریم، حتی خود بهشت جاودان هم بیش از یکی است:«هر کس را که از ایستادن به پیشگاه خداوندگارش ترسیده باشد، دو بهشت است‏.»(الرحمن،46)
و نیز:«و جز آنها دو بهشت دیگر است‏.» (الرحمن،62)
از اهل بیت(ع) نیز روایت شده که بهشت آدم جایی جز بهشت جاودان بوده است. حسن بن بشار گزارش کرده که از امام صادق(ع) در باره بهشت آدم پرسید و ایشان فرمود:«یکی از باغهای دنیا بوده که آفتاب و ماه بر آن می‌تابیده است. اگر آنجا از باغهای بهشت جاودان بود، هرگز از آن بیرون نمی‌آمد.»(علل الشرایع، ج2، ص600؛ کافی، ج3، ص247)
شیخ صدوق گفته است:«و اما بهشت آدم یکی از باغهای دنیا بود که آفتاب در آن برمی‌آمد و غروب می‌کرد؛ و بهشت جاودان نبود.» (اعتقادات، ص79)
ورودیِ بهشت برزخ از سمت غرب زمین است و ورودیِ دوزخ برزخ از سمت شرق؛ چنانکه در حدیثی با درجه صحت بالا، به همین مطلب تصریح شده است. ضریس کناسی روایت کرده که به امام باقر گفته است:«مردم می‌گویند فرات ما از بهشت جاری می‌شود. چگونه چنین چیزی ممکن است، حال آنکه فرات از مغرب می‌آید و آب چشمه‌ها و دره‌ها در آن می‌ریزد؟» امام به گونه‌ای که خود ضریس شنید، پاسخ فرمود:«خدا دارای بهشتی است در غرب جهان که فرات شما از آن بیرون می‌آید.
روحهای مؤمنان از گودالهای قبر هر روز هنگام غروب به آن بهشت می‌روند و بر میوه‌های آن فرود می‌آیند و از آن می‌خورند و نعمت می‌یابند و با یکدیگر ارتباط و آشنایی برقرار می‌کنند.
هنگام سپیده‌دم، از آن بهشت بیرون می‌آیند و در فضای میان آسمان و زمین پرواز می‌کنند و هنگام طلوع خورشید به قبرهای خود بازمی‌گردند. این روحها در هوا نیز با هم دیدار دارند.
نیز خداوند در سمت شرق دوزخی آفریده که روحهای کافران در آن جای دارند و از درخت تلخ و بدبوی آن می‌خورند و شبانگاهان از آب جوش آن می‌نوشند. چون سپیده برزند، به دره‌ای در یمن می‌روند که برهوت نام دارد و گرمایش از آتش دنیا بیشتر است. در این دره جای می‌گیرند و با یکدیگر ارتباط و دیدار شدارند.»(کافی، ج3، ص246)