مریم احمدی شیروان/

خاطره‌ای از مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی نقل شده است که «در سال ۱۳۵۳ نسخه‌ای از صحیفه شریفه (سجادیه) را برای مطالعه علامه معاصر شیخ جوهری صاحب تفسیر طنطاوی معروف (مفتی اسکندریه) فرستادم. آن بزرگوار دریافت کتاب را اعلام کرد و در برابر آن هدیه از من تشکر کرد و درباره آن مدحی سرشار و ثنایی بسیار نوشت؛ تا آنجا که گفت این از بدبختی ماست که تاکنون به این گرانبهای جاوید از میراث نبوت و اهل‌بیت دست نیافته بودیم و من هر چه در آن می‌نگرم آن را فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق می‌یابم.» صحیفه سجادیه که از میراث مکتوب شیعه است، به نام‌های انجیل اهل‌بیت، زبور آل‌محمد و خواهر قرآن نیز معروف است؛ مجموعه‌ای از حقایق علوم، معارف اسلامی، عرفان، اعتقادات، مسائل سیاسی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی که امام سجاد(ع) در قالب دعا و مناجات بیان کرده‌اند. به مناسبت ولادت امام چهارم شیعیان، به سراغ آیت‌الله محمدباقر تحریری، استاد اخلاق و تولیت مدرسه مروی تهران رفتیم و آنچه در زیر می‌خوانید بخشی است از گفت‌وگوی مبسوط ما با ایشان.

* صحیفه سجادیه در نگاه اول مجموعه‌ای از ادعیه به نظر می‌رسد؛ چرا یک کتاب دعا این قدر برای شیعیان دارای اهمیت است؟

صحیفه سجادیه تنها کتاب دعا نیست بلکه کتابی با ویژگی‌های خاص است. این کتاب برای شیعیان بسیار مهم است، زیرا با انشای حضرت سجاد(ع)، به کتابت امام محمد باقر(ع) و در حضور امام صادق(ع) نوشته شده است. افزون بر آن پس از رحلت پیامبر(ص)، بیان کردن حدیث ممنوع اعلام شد و این ممنوعیت تا زمان حیات امام محمد باقر(ع) نیز ادامه داشت. به همین دلیل راهی برای آشنایی مردم با معارف دین وجود نداشت. این همه در حالی بود که پس از واقعه عاشورا، امام سجاد(ع) در شرایط بحرانی قرار داشت. یزید به نیت اینکه از اسلام و اهل بیت(ع) نامی باقی نماند، جنایات بسیاری انجام داد. به مدینه حمله و مسلمانان را قتل‌عام کرد. خانه خدا را به منجنیق بست و از هیچ کاری علیه آن‌ها فروگذار نکرد. امام سجاد(ع) در این صحیفه تنها به بیان دعا و نیایش خداوند اکتفا نکرد، بلکه در قالب دعا عالی‌ترین مفاهیم و مبانی دینی را بیان کرد؛ بنابراین می‌توانیم بگوییم که صحیفه سجادیه اهمیت معرفت‌شناختی دارد. در این ادعیه هم به اخلاق فردی اشاره شده و هم اخلاق اجتماعی؛ به همین دلیل است که صحیفه سجادیه را کتابی برای خودسازی می‌دانیم. این کتاب دستورعملی برای چگونه اندیشیدن و چگونه زیستن است.

* آیا می‌توانیم ادعا کنیم صحیفه سجادیه ادامه نهضت امام حسین(ع) بوده است؟

بله، دقیقاً همینطور است. پس از واقعه عاشورا امام سجاد(ع) برای حفظ نهضت امام حسین(ع) که حفظ اسلام حقیقی است، در قالب دعا مسائل مختلف را در مناسبت‌های مختلف ابراز می‌کرد. این ادعیه متعدد بود. ایشان دسته‌ای از آن‌ها مانند دعای سحر و ابوحمزه ثمالی را برای اصحابشان خوانده و در میان مسلمانان پخش می‌کردند. برخی دیگر نیز ادعیه‌ای بود که در صحیفه سجادیه درج می‌شد و در زمان حیات ایشان در دسترس مردم نبود.

همان‌طور که در سؤال قبلی نیز به آن اشاره شد، جامعه اسلامی در آن زمان از احادیث اهل‌بیت تهی شده و مردم به سمت علومی که نجاتبخش نبودند گرایش پیدا کرده بودند. آن جامعه باید به سمت علم و آگاهی حرکت می‌کرد، اما کشش نداشت که یک دفعه به تمام معارف دینی دست پیدا کند. به همین دلیل امام سجاد(ع) در قالب دعا به بیان مطالب علمی پرداختند. پس از عاشورا و به شهادت رسیدن امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) با صحیفه سجادیه برای ورود امام باقر(ع) در صحنه ابراز علوم الهی و معارف دینی که مکتب حقه اهل‌بیت است تلاش بسیاری کردند و با این کار واقعه کربلا را زنده نگه داشتند.

* چرا امام سجاد(ع) زبان دعا را برای بیان عقاید خود انتخاب کردند؟ از شرایط زمانه‌ای که این صحیفه در آن نگاشته شد برایمان بیشتر بگویید.

پس از شهادت امام حسین(ع) در محرم سال ۶۱، امامت آن حضرت آغاز شد. دوران آغازین امامت ایشان از کربلا شروع و تا رسیدن اسیران به مدینه ادامه داشت. در آن دوران امام سجاد(ع) در کنار امامت و رهبری، به افشاگری جنایت‌های یزید و بنی‌امیه‌ پرداخته و خطبه‌های بسیاری در کوفه، شام و مدینه ایراد کرد. پس از واقعه‌ کربلا، جریان ولایت‌ستیز فرهنگی، سیاسی و نظامی شکل گرفت که همگی در کنارگذاری خط ولایت اهداف مشترکی داشتند. امویان سفیانی، امویان مروانی و آل‌زبیر سرزمین‌های اسلامی را دچار انحطاط و انحراف کرده بودند و تمام حرکت‌های اسلام‌خواهی، ولایتمداری، عدالت‌گستری و استکبار ستیزی سرکوب می‌شد. در آن زمان تبیین معارف اصیل اسلامی و شیعی و تأکید بر حقانیت و صلاحیت اهل‌بیت(ع) برای رهبری جامعه اسلامی کاری دشوار و خطرناک بود و حساسیت نظام حاکم را برمی انگیخت و آنان شیعیان را قلع و قمع می‌کردند. از این رو، آن حضرت برای بیان معارف الهی از پوشش دعا استفاده کرد و از این طریق به نشر و گسترش معارف اهل‌بیت(ع) پرداخت. امام سجاد(ع) با زبان دعا به مخاطبان بصیرت می‌داد و با صبر و انتظار به اصلاح جامعه می‌پرداخت. زبان دعا و مناجات با خدا، خطاب به فردی نبود که حاکمیت بتواند به آن اعتراض کند. این زبان به صورت رمز است یعنی هم مطالبی گفته شده و هم صریح بیان نشده است. امام سجاد(ع) در تمام فشارهای سیاسی، اقتصادی و... حضور داشت، اما شرایط طوری نشد که دشمنان ایشان را محاصره کرده و مانع بیان دعا شوند. ایشان از طریق دعا به آموزش معارف گوناگون، معرفی انبیا، ملائکه الهی، معرفی معارف توحیدی، مسائل اخلاقی و در یک کلام به مدارج کمال انسان پرداختند. به‌طور خلاصه می‌توان گفت که منطق عاشورایی به طور کامل در دعاهای صحیفه سجادیه بروز پیدا کرده است.

* محتوای صحیفه چه محورهایی را شامل می‌شود؟

محور اصلی صحیفه، معرفی خدای متعال است. توحید حقیقی که دعوت همه انبیا به آن عبودیت و توحید الهی است در آن زمانه در معرض خطر قرار گرفته بود. شرک، انسان‌پرستی و بت‌پرستی تمام عالم را فرا گرفته بود. امام سجاد(ع) در این صحیفه به توحید و بعد به واسطه‌های فیض الهی بین ما و خدای متعال که همان ملائکه و انسان‌های برگزیده هستند، توجه بسیاری کرده است. از ارکان اعتقادات ایمانی است که در پرتو این معارف، ایمان خالص انسان شکل بگیرد. این صحیفه مسائل اخلاقی و صفات نفسانی خوب و بد را متذکر می‌شود و راه کارهای به دست آوردن صفات نفسانی خوب و از بین بردن صفات نفسانی بد را در قالب دعا بیان می‌کند که ۵۴ مورد هستند.