محمدحسین مروج کاشانی/

هشتمین برنامه از سلسله‌برنامه‌های سه‌شنبه‌های فرهنگی که به همت معاونت موزه‌های حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود، اختصاص داشت به حکیم سخن فارسی، فردوسی بزرگ. در این برنامه از مجموعه نفیس نسخ خطی و مصور شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی با حضور شخصیت‌های مختلف شهری، محققان داخلی و پژوهشگران  خارجی رونمایی شد.

*

قدردانی از برگزاری سه‌شنبه‌های فرهنگی

شهردار مشهد در این مراسم ضمن قدردانی از ایده برگزاری سه‌شنبه‌های فرهنگی موزه‌های آستان قدس رضوی گفت: این برنامه با وجود تازگی و نوپا بودن توانسته است در معرفی گنجینه‌ها و ذخایر فرهنگی مهم و ارزشمند موجود در نهاد بزرگی چون آستان قدس رضوی به عموم زائران، مجاوران، پژوهشگران، محققان و علاقه‌مندان به حوزه فرهنگ و هنر و... موفق عمل کند.

محمدرضا کلایی افزود: شهرداری مشهد نیز مفتخر است در یک همکاری نزدیک با مجموعه آستان قدس رضوی بتواند هر چه بیشتر در این اقدام شایسته و معرفی این آثار ارزشمند نقش خود را ایفا کند.

وی با اشاره به اینکه همه برکت شهر مشهد، خراسان بزرگ و ایران از وجود مرقد مطهر امام هشتم(ع) است، اظهار داشت: شهرداری مشهد و همه سازمان‌ها و زیرمجموعه وابسته به آن، این آمادگی را دارند تا با همکاری و معاضدت آستان قدس رضوی در این اقدام فرهنگی و لازم برای معرفی این تراث گرانبها در زمینه اسناد، کتب خطی، آثار موزه‌ای و... همکاری و همیاری کامل نمایند.

*

شاهنامه پیونددهنده اسلام و ایران است

دکتر محمدجعفر یاحقی، فردوسی‌شناس هم در این مراسم در سخنانی با موضوع «هنر بر گهر نیز کرده گذر» نسخه‌های شاهنامه نفیس موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را از جمله ذخایر مهم فرهنگی، ارزشمند و بی‌نظیر عنوان و خاطرنشان کرد: شاهنامه فردوسی پیونددهنده اسلام و ایران است و در حقیقت زبان فارسی، مذهب تشیع و شاهنامه فردوسی با یکدیگر گره خورده‌اند و در موضوعات مطرح شده در این کتاب، به وضوح به ایران اسلامی در کنار زبان فارسی پی می‌بریم.

وی ادامه داد: اقدام آستان قدس رضوی در برگزاری چنین مراسمی با عنوان سه‌شنبه‌های فرهنگی جای قدردانی و تشکر دارد و معرفی آثار و ذخایر ارزشمند آن و باز شدن درهای کتابخانه این نهاد مقدس بر روی محققان و دانشمندان و فرهنگ‌دوستان طلیعه مهمی در زمینه معرفی هر چه بهتر و شایسته‌تر این آثار است.

این استاد دانشگاه فردوسی مشهد در بخش دیگری از سخنانش تصریح کرد: در کنار قرآن‌های نفیس خطی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی، وجود چنین نسخ خطی و مصور شاهنامه فردوسی در این آستان ملکوتی بسیار جای افتخار و مباهات دارد و این آثار سند هویت اسلامی و ملی کشور و اجداد و نیاکان ایرانیان بوده که به یادگار باقی مانده است.

*

توجه به جنبه‌های مختلف شاهنامه

این فردوسی‌شناس برجسته در زمینه توجه به جنبه‌ها و خصوصیات مختلف شاهنامه گفت: عرصه‌ها و جنبه‌های مختلفی در این کتاب وجود دارد که محققان و پژوهشگران از ابعاد گوناگون می‌توانند در این زمینه آن‌ها را مورد توجه قرار دهند.

وی افزود: تنها ادیبان، استادان زبان و ادبیات فارسی و شعرا نیستند که می‌توانند از شاهنامه فردوسی بهره‌مند شوند بلکه سایر استادان و محققان در رشته‌های مختلف از جمله پزشکان، مهندسان، ریاضیدانان، هنرمندان و معلمان نیز می‌توانند با توجه به نکات و عرصه‌های مختلف بیان شده در این کتاب، از آن بهره‌مند شوند.

یاحقی به جنبه هنری و نگارگری در این کتاب نیز اشاره و خاطرنشان کرد: انواع هنرها و آرایه‌های هنری از نظر خط نگارش، جلدسازی، انواع کاغذ، صحافی، تصاویر، نگارگری و... در شاهنامه و نسخه‌های مختلف آن و از جمله نسخ ارزشمند موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که هر یک از منظر خود قابل بررسی و اهمیت است.

وی شاهنامه را مقدمه‌ای برای خلق ادبیات و فرهنگ ایرانیان دانست و اظهار داشت: در کنار آستان قدس رضوی، سایر نهادها و دستگاه‌های شهر مشهد و از جمله شهرداری مشهد باید در خدمت فرهنگ جامعه باشند و یکی از مهم‌ترین زمینه‌های ارتقای فرهنگ مردم، معرفی این ذخایر و آثار فرهنگی موجود در کتابخانه عظیم آستان قدس رضوی است.

یاحقی خطاب به مسئولان و مدیران شهری گفت: هنر نگارگری در شاهنامه بسیار مهم است و نقش‌هایی که در این کتاب ارزشمند در تمام شئون زندگی و در مکاتب مختلف از جمله مکتب مشهد، شیراز، هرات و... وجود دارد در حوزه‌های هنری و نقاشی می‌تواند برای معرفی نمادهای مذهبی و ملی و میراث گرانقدر ایرانیان مورد توجه مسئولان و مدیران شهری قرار گیرد.

*

معرفی برخی از آثار رونمایی شده

در کتابخانه آستان قدس رضوی، نسخه‌هایی نفیس و ارزشمند از شاهنامه فردوسی از قرن دهم (دوره صفویه) تا دوره قاجاریه وجود دارد که بیشتر آن‌ها دارای تصویر رزمی و بزمی هستند.

با بررسی فهارس کتاب‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی و فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی نسخ خطی، می‌توان چنین نتیجه گرفت که آستان قدس رضوی با احتساب کتابخانه‌های وابسته به آن، دارای بیشترین نسخه خطی شاهنامه فردوسی در ایران است.

تاکنون 55 نسخه خطی از شاهنامه در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که با عناوین شاهنامه فردوسی یا آثار وابسته به آن همانند خلاصه شاهنامه، منتخب شاهنامه، شرح شاهنامه، فرهنگ لغت شاهنامه، قصص شاهنامه و... در شناسنامه و فهرست نسخه‌های خطی این کتابخانه ثبت و معرفی شده‌اند.

همچنین افزون بر نسخه‌های خطی این کتابخانه، حدود 120 نسخه چاپ سنگی در این کتابخانه وجود دارد که بیشتر آن‌ها دارای مجالس تصویر زیبا و بدیعی هستند. از آن جمله می‌توان به شاهنامه چاپ کلکته در سال 1244 قمری، چاپ اولیاء سمیع شیرازی در سال 1272 قمری، چاپ تبریز در سال 1275 قمری به خط اردوبادی و چاپ سال 1322 قمری به خط عمادالکتاب اشاره کرد که از نفاست فوق‌العاده‌ای برخوردارند. در این مراسم از 6 نسخه خطی و سه نسخه چاپ سنگی شاهنامه فردوسی و 14 تصویر و برگ از این کتاب ارزشمند (در موضوعات و داستان‌های مختلف) رونمایی شد که به اختصار به معرفی برخی از آن‌ها به شرح ذیل پرداخته می‌شود.

* قدیمی‌ترین شاهنامه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی، کاتب: محمد چشتی، تاریخ کتابت: قرن 10 قمری، خط: نستعلیق 25 سطری، تعداد اوراق 549 برگ، جلد: میشن، اهداکننده: رضا نائینی در سال 1311 شمسی.

* کامل‌ترین شاهنامه در این مجموعه، کاتب: محمود نوری، تاریخ کتابت: سال 1221 قمری، خط نستعلیق 27 سطری، تعداد اوراق 612 برگ، جلد: تیماج مشکی، دارای 35 تصویر.

* شاهنامه فردوسی اهدایی مقام معظم رهبری، تاریخ کتابت: قرن 12 قمری، خط نستعلیق 19 سطری، تعداد اوراق 371 برگ، جلد مقوا دارای 15 تصویر، سال اهدا: 1395 شمسی.

* مصورترین شاهنامه فردوسی (دفتر اول) موجود در این مجموعه، تاریخ کتابت: قرن 13 قمری، خط: نستعلیق 25 سطری، تعداد اوراق 186 برگ، جلد: مقوا با رویه پارچه، دارای 116 تصویر در سه دفتر، اهداکننده: فریدون مقتدری در سال 1383 شمسی.

* مصورترین شاهنامه فردوسی (دفتر سوم) موجود در این مجموعه، تاریخ کتابت: قرن 13 قمری، خط نستعلیق 25 سطری، تعداد اوراق: 133 برگ، جلد مقوا با رویه پارچه، دارای 116 تصویر در سه دفتر، اهدایی فریدون مقتدری در سال 1383 شمسی.

* برگی از شاهنامه چاپ سنگی به شماره ثبت 39551 در این مجموعه، با شرح تصویر مربوط به مجلس بارگاه و تصویر سلطان محمود و فردوسی.

* برگی از شاهنامه چاپ سنگی به شماره ثبت 9219 مربوط به شرح تصویر مجلس سلطان محمود با شعرا.

* برگی از شاهنامه چاپ سنگی به شماره ثبت 1800، شرح تصویر مربوط به پرسیدن نام و نشان سرداران ایران از هجیر، تاریخ چاپ سال 1267 قمری.

* برگی از شاهنامه خطی به شماره ثبت 31279، شرح تصویر مربوط به گفتار در داماد شدن زال و تولد رستم.