مریم احمدی شیروان/

گنجینه‌ها و معارف عظیم و بلندی در اختیار داریم؛ دعاهایی که از معصومین(ع) به ما رسیده، همگی هم دعاست و هم آموزش؛ آموزش خداشناسی، پیغمبرشناسی، امام‌شناسی و خودشناسی؛ اینکه صفات و ویژگی‌های خدای بزرگ را شناخته و بیاموزیم چگونه با او سخن بگوییم و از او چه بخواهیم؛ مصالح دنیا و آخرت ما چیست و روابط او با دیگر انسان‌ها باید چگونه باشد؟ دعای ابوحمزه ثمالی که امام سجاد(ع) آن را در تمام سحرهای ماه رمضان می‌خواند، یکی از این دعاهاست که مضامین ژرف و عمیقی دارد؛ این دعا شامل صفات نیکوی خداوند و دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت، سنگینی بار گناهان و ضرورت اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش است. با حجت‌الاسلام علی رضایی تهرانی، مدیر مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد و مدرس حوزه و دانشگاه در مورد این دعا به گفت‌وگو نشستیم تا گذری بر آموزه‌های این دعا داشته باشیم و زمینه را برای بهره‌برداری بیشتر از آن فراهم کنیم.

شیرینی مناجات در کنار بهره‌مندی از آموزه‌های الهی

حجت‌الاسلام رضایی تهرانی با اشاره به زمانه امام سجاد(ع) می‌گوید: امام سجاد(ع) در شرایط اجتماعی و سیاسی سنگینی زندگی می‌کرد و برای ارتباط‌گیری با مردم مشکلات فراوان داشت. او مرد میدان علم و عمل بود و با استفاده از سبک زندگی ویژه خود تلاش کرد شیعیان را حفظ کرده و نیز معارف بلند دینی را به مردم منتقل کند. اما در آن شرایط مجبور بود برای انتقال معارف الهی از ابزارهای ناشناخته‌ای برای دشمن استفاده کند که نتوانند مانع نشر آن شوند؛ یکی از این ابزارها دعا بود. حضرت(ع) در قالب دعا بسیاری از معارف الهی را تبیین و بسیاری از آموزه‌ها را منتقل کرد؛ به گونه‌ای که خود در این زمینه دست به قلم شده و دعاها را یادداشت می‌کرد؛ البته باید به این نکته هم توجه کنیم که اگر حضرت دعاها را فقط برای پر کردن خلوت عشق الهی خود می‌خواست، نوشتن و انتقال آن به دیگران معنا پیدا نمی‌کرد.

او اضافه می‌کند: یکی از عالی‌ترین دعاهایی که آن حضرت بیان کردند، دعای ابوحمزه ثمالی است؛ دعایی که می‌توان گفت نوعی دایرة‌المعارف شیعی در بیان سبک زندگی الهی بر اساس آموزه‌های قرآن و عترت است. نکته دیگر این است که بیان کردن حقایق در قالب یک جاذبه حاشیه‌ای مانند شعر، داستان، رمان و... هنر خاصی می‌خواهد که نه قالب از دست برود و نه حقایق فدای قالب شود. امام(ع) آن چنان به زیبایی این کار را انجام می‌دهد که وقتی سر سفره دعای ابوحمزه ثمالی می‌نشینیم، نه حلاوت مناجات، دعا و خلوت با خدا را از دست می‌دهیم و نه از آموزه‌های الهی بی‌بهره می‌مانیم. حضرت با یک هنرمندی الهی خاص تلفیقی از این دو را با هم آمیخته‌اند که به لحاظ معنوی و نیز باطنی لبریز از عشق خدا شده و از آموزه‌های فراوانی بهره‌مند می‌شویم.

دعایی برای شناختن خدا به وسیله خود او

مدیر مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد درباره شخصیت ابوحمزه ثمالی که این دعا را از امام زین‌العابدین(ع) نقل کرده است نیز توضیح می‌دهد: ثابت بن دینار ثُمالی مشهور به ابوحمزه ثمالی راوی، محدث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. او امام کاظم(ع) را نیز درک کرد اما فرصت شاگردی ایشان را پیدا نکرد. او پنج فرزند داشت که سه نفر از فرزندان او، از شاخص‌ترین چهره‌های قیام زید بن علی بن الحسین(ع) علیه حکومت جبار امویان در کوفه بودند و پس از فداکاری‌های بسیار به شهادت رسیدند.

رضایی تهرانی در ادامه با بیان ویژگی‌های خاص این دعا تشریح می‌کند: این دعا تصویری درست از آموزه‌های توحیدی ارائه کرده و رابطه انسان با خدا را به بهترین شکل ممکن نمایان می‌کند. این دعا ضمن اینکه از نظر سند صحیح است، محتوایی عمیق و لطیف دارد. این دعا مشتمل بر مراحل مختلفی است که در لابه‌لای آن مطالب مختلف عرفانی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی ارائه شده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این دعا این است که شیوه راز و نیاز انسان با پروردگارش را بخوبی نشان داده است. فرازهای گوناگون این دعا متفاوت بوده و با زبان خوف و رجا نوشته شده است. زبانی که بیان می‌کند چگونه امام سجاد(ع) توانسته است تعادل میان خوف و رجا را که در آموزه‌های دینی از ویژگی‌های مؤمنان است، نشان دهد. زبان دعا در کنار توجه دادن به ترس از عذاب الهی، زبان عشق و محبت نسبت به خداست. در این دعا بیان می‌شود که انسان باید خدا را به وسیله خود او بشناسد.

دستاوردهای معرفتی و تربیتی شیعه، همه در یک دعا

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه می‌کند: محور اصلی این دعا، تحمید و تقدیس خدا، اقرار به گناه و طلب عفو و بخشایش خداوند است. در آغاز، امام سجاد(ع) هفت ادب انسان را در مقام دعا مطرح می‌کند که برای رسیدن به خلوت انس با حق تعالی رعایت آن‌ها لازم و واجب است. توجه به توحید، توجه به ضعف خود و توجه به داشته‌ها و حمد الهی هر کدام ادب خاصی است که به آن ادب دعا می‌گوییم. ادب دعا در آموزه‌های قرآن و عترت به معنای استفاده از صفات الهی برای ورود به دریای بی‌کران رحمت الهی است. او در ادامه توضیح می دهد: در فرازهایی از این دعا می‌گوییم کجاست پرده‌پوشی زیبایت؟ کجاست گذشت بزرگت؟ کجاست گشایش نزدیکت؟ کجاست فریادرسی فوری‌ات؟ کجاست رحمت وسیعت؟ کجاست عطاهای برجسته‌ات؟ کجاست بخشش‌های دلچسبت؟ کجاست نیکی‌های شایانت؟ کجاست فضل عظیمت؟ کجاست نعمت بزرگت؟ کجاست احسان دیرینه‌ات؟ کجاست کرمت؟ همه این موارد سبب می شود انسان با ادب دعا در محضر حق تعالی راه پیدا کند. حضرت در قالب این دعای نورانی به عوامل شکست و رشد انسان و بسیاری دیگر از حقایق اشاره می‌کند؛ نکاتی که می‌تواند از مهم‌ترین دستاوردها و رهاوردهای معرفتی و تربیتی شیعه باشد؛ به حدی که به تعبیر برخی بزرگان اگر این معارف به جهان اسلام و انسان‌های تشنه حقایق الهی منتقل شود آن‌ها شیفته و فریفته قرآن و عترت می‌شوند.