فاطمی‌نژاد: حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در نشست «کلام کاربردی؛ حضور و امتداد باورهای دینی در عرصه‌های فردی و اجتماعی» با اشاره به تازه بودن مبحث کلام کاربردی در حوزه مطالعات اسلامی و عرصه دانش کلام، اظهار داشت: برای درک مفهوم کلام کاربردی باید به تعریف مشترکی از کلام برسیم تا از رهگذر آن بتوانیم تفاوت‌های اطلاق عنوان کاربردی را برای آن ذکر کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه کلام در خصوص شناخت‌های مرتبط با حوزه دین بحث می‌کند، عنوان داشت: بر خلاف دانش اخلاق و فقه که موضوع آن رفتار یا حداکثر ملکات انسانی است، کلام اساساً موضوعی شناختی است. کلام تنها محملی است که به شناخت انسان و نوع نگاه و بینش انسان به جهان می‌پردازد و در ادامه فلسفه و عرفان با آن همراه می‌شوند.

وی افزود: دانش کلام، ناظر به موضوع شناخت است که این شناخت در ارتباط خود با موضوعات خاص، سه کارکرد مهم در حوزه باورهای دینی انجام می‌دهد. در گام نخست به شناسایی و تبیین باورهای دینی می‌پردازد. کلام عهده‌دار این است که نشان دهد چه باور و بینش‌هایی صحیح است و این بینش‌های صحیح چه تمایزی با باورهای نادرست دارند. در گام دوم این باورهای شناسایی شده مورد استدلال و اثبات قرار می‌گیرند تا مشخص شود که این گزاره‌ها چه اندازه موجه هستند. در گام سوم کلام باید از این باورها در مقابل شبهه‌ها و نظریه‌های رقیب و نوع مواجهه‌هایی که دیگران با این باورها دارند دفاع کند. تبیین، اثبات و دفاع سه کارکرد اصلی دانش کلام در گزاره‌های شناختی هستند.

کلام کاربردی یعنی امتداد سنت در حوزه عمل

حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی در تشریح معنای کلام کاربردی گفت: کلام کاربردی یعنی ما می‌خواهیم سنت معرفتی را امتداد داده و بگوییم سنت کلامی در حوزه عمل و کاربرد  ادامه دارد. ما به این منظور نیازمند معرفت و دانشی هستیم که آن را کلام کاربردی می‌دانیم.

وی با بیان اینکه کلام کاربردی یا همان الهیات کاربردی در سنت مسیحی سابقه‌ای طولانی دارد، ادامه داد: در دوره معاصر با عنوان کلام کاربردی و کارآمدی کلام معانی مختلفی ذکر شده که هیچ کدام از آن‌ها تعریف درستی برای کلام کاربردی نیستند.

دکتر سبحانی با تقسیم‌بندی کلام کاربردی به سه حوزه مختلف گفت: حوزه نخست، تعریف عملیاتی باورها به منزله نخستین کاری است که کلام کاربردی باید انجام دهد. مشکل امروز ما در ایمان فردی و کارشناسی فرهنگ دینی همین نقطه است، بنابراین ضرورت دارد تا مقولات ایمان نظری به صورت عملیاتی تعریف شوند. جایی در جمع حدیث‌پژوهان از معنای زهد پرسیدم و همان جا گفتم که می‌توانم بیش از 20 تعریف از آن را از زبان متکلمان بیان کنم. وقتی به لحاظ عملیاتی زهد را معنا نکردیم گرفتار بلایی شدیم که امروز یقه‌مان را گرفته است، مثلاً در اول انقلاب کارخانه‌دار را بورژوا و فئودال می‌گفتیم ولی حالا به عنوان کارآفرین از دست رئیس‌جمهور جایزه می‌گیرد. تا این تعریف‌های عملیاتی در حوزه معارف دینی انجام نشود، مباحث در مقام لفظ و ذهن باقی می‌ماند و عرصه را برای ادعای هر کسی باز می‌گذارد.

کلام کاربردی؛ گره‌گشای مشکلات تربیت دینی

حجت‌الاسلام سبحانی با بیان اینکه کلام کاربردی باید توان تغذیه مطالعات حوزه روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و فرهنگ‌سنجی را داشته باشد، خاطرنشان کرد: حوزه دوم مطالعات کلام کاربردی تبیین فرایندهای تغییر و تحول در حوزه باورهای انسانی است. دانش کلام کاربردی باید بتواند نشان دهد که انسان از زمانی که با حقیقت مواجه می‌شود، چگونه با آن درگیر می‌شود و چه ساحت‌های وجودی با باورهای دینی ارتباط می‌گیرند. نقش ذهن، انگیزه‌ها و ملکات ذهنی در این میان چیست؟ در بُعد اجتماعی نیز نقش نهادهای اجتماعی چه خواهد بود؟ تصورهای غلطی در متدولوژی کلام نظری و فلسفه داریم و تصور می‌کنیم تصدیق به یک مسئله، یک امر منطقی است. حتی اگر چنین چیزی قابل قبول باشد در کلام نظری قابل قبول است؛ چراکه مطالعات آزمایشگاهی نشان می‌دهد بسیاری از کسانی که بهترین و ساده‌ترین برهان‌های عقلی به آن‌ها عرضه شود، چه بسا آن را تصدیق نکنند. تشبیه ذهن انسان به رایانه از این جهت که یک ورودی مشخص دارد که با کنترل ورودی‌ها، خروجی‌های مشخصی را باید از آن انتظار داشته باشیم غلط است. مطالعات آزمایشگاهی روشن وجود دارد که نه در مورد گزاره‌های دینی بلکه زمانی که ساده‌ترین استدلال‌های عرفی به یک کودک گفته می‌شود، اگر از نظر روانی و تعلقات روحی و انگیزشی، وضعیت رفتاری بخصوصی داشته باشد آن استدلال‌ها را قبول نمی‌کند.

وی با بیان اینکه حوزه دوم، شناسایی فرایندهای شکل‌گیری باور و دخالت وجوه مختلف حیات انسانی در آن است، گفت: تا این سازوکار به دست نیاید و آزموده نشود ما در تربیت دینی با مشکل مواجه خواهیم شد. ما باید در پی پیدا کردن فرایندهای باورپذیری و ایمان در انسان باشیم. گرایشی به اسم روان‌شناسی رشد از زمانی توسعه پیدا کرد که دانش علوم تربیتی در زمینه القای موضوعات علمی دچار مشکل شد. روان‌شناسی رشد به وجود آمد تا مشخص کند، انسان‌ها در فرایندهای رشد خود در چه مراحلی چه تصورات و تصدیقاتی را درست انجام می‌دهند. ما در حوزه تربیت ایمانی و اعتقادی نیازمند روان‌شناسی رشد ایمان هستیم و مقوله رشد ایمان به اندازه رشد مفاهیم مهم است. پس بخش عمده کلام کاربردی؛ کار آماری، آزمایشگاهی و بالینی است.

کلام کاربردی در امتداد کلام نظری است

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه حوزه سوم در این تقسیم‌بندی مربوط به موانع خواهد بود، اظهار داشت: حوزه سوم، حوزه موانع و خلل‌ها در فرایند باورپذیری است. زمانی قرآن را با این رویکرد بررسی کردم و دیدم این قدر که در قرآن از موانع ایمان صحبت شده، از عوامل آن صحبت نشده است. تا آنجا که من بررسی کردم در سنت اسلامی شک، مقوله بسیار پیچیده‌ای است که مطالعات اندکی در مورد آن صورت گرفته است.

سبحانی در پایان به تشریح تفاوت‌های کلام نظری و کاربردی پرداخت و عنوان داشت: کلام نظری قرار است ما را به تصدیق برساند و کلام کاربردی قرار است این تصدیق را به عمق وجود ما بیاورد. تعمیق در اینجا یعنی از ساحت ذهن فرو رفتن و باور را به حوزه حیات وجودی تبدیل کردن. کلام کاربردی در امتداد کلام نظری و برای تکمیل فرایند ایمان و باورپذیری انسان است که برای پیشرفت در آن نیازمند مطالعات نظری و کتابخانه‌ای بیشتری هستیم.