مریم احمدی شیروان/

بر اساس شریعت اسلام، حقوق بشر ناشی از کرامت و ارزش ذاتی انسان است و امت اسلامی که خداوند آن را بهترین امت قرار داده، بر مبنای آموزه‌های قرآن در این زمینه رسالتی جهانی دارد. علاوه بر این، از آنجایی که بشر مخلوق خداوند است، پس حقوق او نیز همانند تکالیفش باید از سوی آفریدگار او مشخص شود و این اساس اختلاف اسلام و تمدن غرب در این موضوع است. برای تبیین این اختلاف با حجت‌الاسلام دکتر سیدحسن وحدتی شبیری، رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه از نظر می‌‎‌گذرانید.

مبنای حقوق بشر در اسلام، کرامت خدادادی اوست

دکتر وحدتی شبیری در ابتدا و با تأکید بر اینکه برای تفاوت حقوق بشر اسلامی و غربی می‌توانیم به سه نکته مهم مبنا، قلمرو و ضمانت اجرا اشاره کنیم، می‌گوید: تفاوت اصلی حقوق بشر اسلامی و غربی در مبناست. مبنای حقوق بشر اسلامی این است که خداوند انسان را آفریده و به او عقل، شعور و کرامت عطا کرده؛ در آیه 70 سوره اسراء آمده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً» یعنی تصریح شده که کرامت آدمی را خداوند به او بخشیده و قابل سلب نیست و این رفتارهای نادرست خود انسان است که سبب می‌شود این کرامت را پرده‌ای نامقدس و نامطلوب از نافرمانی بپوشاند.

او اضافه می‌کند: بشر از این نظر که مخلوق خداست و خدا به او کرامت بخشیده، دارای حقوقی نیز هست؛ حقوقی مانند حق آزادی، حیات، حق بیان، زندگی مسالمت‌آمیز، زندگی با آرامش و... که به آن‌ها در اصطلاح، حقوق بشر گفته می‌شود. این حقوق بشر را خداوند به صورت تکوینی و تشریعی به انسان عطا کرده است. در حوزه تکوین او را ممتاز قرار داده و علاوه بر نعمت‌هایی که به تمام حیوانات داده، نعمت عقل و شعور هم به انسان داده است.

حقوق بشر اسلامی، امری فطری است

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ادامه و در بیان حقوق تشریعی توضیح می‌دهد: امام علی(ع) می‌فرماید: «و لا تَکُن عَبدَ غَیرِکَ و قد جَعَلَکَ اللهُ حُرَّاً» یعنی خود را برده دیگران مساز در حالی که خداوند تو را آزاد آفریده است؛ همچنین در جای دیگری فرموده است: «الناسُ کُلُّهُم اَحرارٍ اِلاّ من اَقَرَّ علی نفسِهِ بالعبودیةٍ» یعنی تمام مردم، آزاد آفریده شده‌اند، مگر کسانی که از روی اختیار، بردگی را برای خود پذیرفته‌اند. به بیانی دیگر، اگر انسان‌ها از حقوق خودشان دفاع کنند، هیچ‌گاه دیگران نمی‌توانند آن‌ها را به بردگی بکشانند و جان و مال و وطن آن‌ها را تصرف کنند.

او بیان می‌کند: حقوق بشر در علوم اسلامی امری فطری جلوه می‌کند، در حالی که حقوق بشر غربی، توافقی جمعی، مبتنی بر تجربه تلخ جنگ و نه مبتنی بر فطرت، کرامت و... است. مطابق عقیده اومانیسم در غرب، انسان باید محور و مدار کائنات و کانون توجهات همه مکاتب و برنامه‌های آسمانی باشد؛ بدین‌سان، ‌اصالت در همه زمینه‌ها از آنِ انسان و فهم او خواهد بود و با این مبنا، اعمال سیاست و حکومت نه برای جلب رضایت خدا، بلکه برای جلب رضایت انسان صورت می‌پذیرد.

دکتر وحدتی شبیری تصریح می‌کند: این تفاوت در مبنا سبب تفاوت در قلمرو شده و در مرزگذاری‌های بین حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر غربی خود را نشان می‌دهد؛ تفاوت در قلمرو موجب می‌شود در جاهایی بشر بی‌حساب و کتاب برای خود آزادی قائل شده و رفتارهایی از او سر بزند که با کرامت انسانی در تعارض است. خط قرمز ما در حقوق بشر، مصلحت‌ها و مفسده‌هاست؛ اگر مردم چیزی را خواستند که برای آن‌ها مفسده دارد، حکومت نباید آن را اجرا کند و لازم است که مصلحت‌های واقعی را در نظر بگیرد.

حقوق بشر اسلامی بر مبنای عدالت است

این پژوهشگر می‌افزاید: عدالت یعنی اینکه هر چیزی در جای خود قرار گیرد، اما حقوق بشر غربی به دنبال مساوات است و به همین دلیل بدون توجه به طبیعت افراد، امتیازهایی را به آن‌ها می‌دهد؛ در حالی که ممکن است طبیعت آن‌ها با هم متفاوت باشد؛ عدالت ایجاب می‌کند به هر که متناسب با شئون و اوضاع و احوالش امتیاز داده شود. اینکه زن‌ها نمی‌توانند در جامعه هر شغلی را داشته باشند به همین دلیل است. ما حقوق بشر اسلامی را محدود به اراده تکوینی و تشریعی پروردگار می‌دانیم؛ اراده تشریعی با مصلحت‌های واقعی تطابق دارد.

وی یادآور می‌شود: تفاوت دیگر حقوق بشر اسلامی و غربی در ضمانت اجرای آن است. حقوق بشر غربی معاهده‌ای بین‌المللی است که شاید برخی در آن ورود پیدا نکنند یا حتی شاید در ظاهر به آن ملحق شده باشند اما در باطن به آن عمل نکنند، اما حقوق بشر اسلامی ضمانت اجرای درونی دارد، زیرا از ایمان سرچشمه می‌گیرد و معتقد است اگر به کسی ظلم روا شد، خداوند در روز قیامت آن را پاسخ خواهد دارد.

حقوق بشر غربی کرامت انسانی را مخدوش کرده است

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی در بیان عواملی که کرامت انسانی را خدشه‌دار می‌کند نیز عنوان می‌کند: اگر به مردم ستم شده و بین آن‌ها تفاوت گذاشته شود، کرامت انسانی آن‌ها خدشه‌دار شده است. پیامبر(ص) در روایتی فرموده‌اند: «الناس سواء کاسنان المشط» یعنی انسان‌ها مانند دندانه‌های شانه برابر یکدیگرند. بر این اساس رنگ پوست، نژاد، قوم و... هیچ فضیلت و برتری برای آن‌ها ایجاد نمی‌کند. همه این موارد مردود است و برتری اصلی به تقواست؛ این تبعیض‌ها کرامت انسانی را مخدوش می‌کند.

دکتر وحدتی شبیری در پایان تأکید می‌کند: در حقوق بشر غربی انسان به عنوان نیروی اقتصادی و ابزار مادی و وسیله رونق گردونه اقتصاد است و وقتی از حیز انتفاع خارج شد، به خانه‌ سالمندان سپرده می‌شود، در حالی که در حقوق بشر اسلامی از ابتدا به انسان به عنوان اشرف مخلوقات نگاه می‌شود.