آمنه مستقیمی/

فرا رسیدن روز مباهله که در تقویم مذهبی روز «خانواده» نام گرفته، فرصتی است مغتنم برای بررسی کارکردهای خانواده در حوزه تمدن‌سازی؛ مسئله‌ای که در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام «روح‌الله حریزاوی» استاد حوزه و دانشگاه و معاون آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی به بحث و بررسی گذاشته‌ایم و مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود.

* واقعه مباهله از نظر معرفی شاخصه‌های خانواده تمدن‌ساز و اثرگذار در بستر تاریخ چه آموزه‌هایی را شامل می‌شود؟

آیه 61 سوره مبارکه آل‌عمران مشهور به آیه «مباهله» که به همراهی خانواده پیامبر(ص) با ایشان در آن واقعه تاریخی اشاره می‌کند، معانی بسیاری در حوزه جامعه‌سازی و تمدن‌سازی دارد. این آیه به تعبیر معصوم(ع)، بزرگ‌ترین سند فضیلت امیرالمؤمنین(ع) است. این آیه با همه عظمت‌ها و فضائلش این پیام را برای ما دارد که یک خانواده تراز در نظام، جامعه و تمدن اسلامی چه نقش‌هایی می‌تواند ایفا کند، البته اگر ویژگی‌های لازم برای اثربخشی را داشته باشد.

از این واقعه و آیه مباهله می‌توان دریافت که بافت درونی خانواده برای رسیدن به چنین جایگاهی باید پیوسته باشد. محور و سنگ زیرین آسیاب خانواده، مادر است چنانکه در میانه آیه عبارت «نِسَاءَنَا» آمده است. پدر خانواده هم باید ولایتمدار باشد تا بتواند نقش ولایت خود را به‌خوبی ایفا کند. از این‌رو، این آیه پیام‌های متعددی برای خانواده تمدن‎ساز اعم از انسجام‌بخشی، اثربخشی و حضور اجتماعی دارد.

* با توجه به اینکه خانواده پیامبر(ص) محور این آیه شریفه هستند، از رفتار و سیره آن حضرات چه آموزه‌هایی برای تمدن‌سازی به عنوان هدف گام دوم انقلاب می‌توان دریافت کرد؟

خانواده امیرمؤمنان(ع) به عنوان محور آیه مباهله، از نظر اجتماعی پُرتحرک و فعال هستند چنانکه در واقعه‌ای مثل مباهله حضوری تمام‌قد دارند و همگی در آن شرکت و نقش‌آفرینی می‌کنند. قرآن هم در آیه مباهله به جزءجزء خانواده و نقش‌های اثرگذار آن اشاره می‌کند. برای مثال نقش‌های مادری، همسری و دختری در تعبیر «نِسَاءَنَا» نهفته است، یعنی اگرچه هر یک از این‌ها کارکردهای خود را دارند اما در فرایند جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی می‌توانند در یک زن جمع شوند.

ویژگی بعدی در خانواده تمدن‌ساز، داشتن نگاه آرمانی است، چراکه خانواده در این فرایند در پدیده‌ای طولانی‌مدت حضور دارد نه گذرا و ساده. باید توجه داشت همه حضورهای خانواده در این فرایند باید پیوست تمدنی داشته باشد و بتواند یک تاریخ را تغییر دهد تا در جایگاه تراز تمدنی قرار بگیرد.

* رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب، اخلاق و معنویت را از مؤلفه‌های مهم و اثرگذار در ساخت تمدن معرفی و بر آن‌ها تأکید کرده‌اند، آراستگی خانواده به این دو عنصر برای قرار گرفتن در تراز تمدنی چه برکاتی دارد؟

پدیده اخلاق و معنویت با تربیت ارتباط بسیار نزدیکی دارد، الگوی تربیتی جامعه باید در خانواده حاکم شود تا بتوان گفت خانواده‌ای هم اخلاقی است و هم معنوی، چون رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب، اخلاق را متفاوت از معنویت دانسته‌اند. خانواده معنوی و اخلاقی که در سبک زندگی خود این دو مؤلفه را رعایت می‌کند باید الگوی جامع تربیتی داشته باشد که بهترین آن، الگوی جامع تربیتی اهل‌بیت(ع) است. الگویی که آن حضرات پایه‌ریزی کرده‌اند سه رکن دارد: تربیت عقلانی، تربیت معنوی و تربیت انقلابی.

در خصوص رکن نخست ما شاهد آن هستیم که اهل بیت(ع) به‌شدت در تلاش بودند تا فرزندان را ذوعقل و دارای قدرت تحلیل و تفکر و به‌اصطلاح اندیشمند بار بیاورند؛ آیات قرآن نیز چنین تأکیدی دارد. برای مثال قرآن در آیه حجاب (59، احزاب) می‌فرماید: «ای پیغمبر (گرامی) با زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو که خویشتن را به چادر فرو پوشند، که این کار برای اینکه آن‌ها (به عفت و حریت) شناخته شوند تا از تعرض و جسارت (هوسرانان) آزار نکشند بسیار نزدیک‌تر است و خدا (در حق خلق) بسیار آمرزنده و مهربان است».

این نشان می‌دهد ضرورت حجاب مسئله‌ای شرعی نیست، بلکه استدلالی عقلی است، چراکه تصریح می‌دارد اگر نامحرمان بر زیبایی‌های زن اشراف نداشته باشند، او کمتر مورد اذیت و سوءاستفاده قرار می‌گیرد. از این‌رو، باید الگوی تربیت عقلانی را در خانواده‌ها دنبال کرد که از راه‌های آن، گفت‌وگوهای آزاد فکری، فلسفه برای کودک و نیز دخالت دادن فرزندان در محاسبات اقتصادی خانواده مثل درگیر کردن آن‌ها با میزان درآمدها و هزینه‌ها به صورت تقریبی است که سبب می‌شود فرزندان مقتصد و آینده‌نگر تربیت شوند.

* در بعد تربیت معنوی، خانواده تراز تمدنی چه باید انجام دهد؟

تربیت معنوی هم مؤلفه‌هایی دارد، برای مثال از ما خواسته شده محل نماز خواندن در منزل مشخص باشد و سجاده آنجا قرار بگیرد، یا آنکه همسران یکدیگر را برای نماز شب بیدار کنند، برخی ادعیه در خانه‌ها خوانده شود، اهل خانه اذان بگویند و دیگر مستحبات را انجام دهند. در مبانی فقهی و اجتماعی تفکرِ رهبر معظم انقلاب بر فرزندآوری تأکید شده است، ایشان می‌فرمایند: فرزندان را تک تک تربیت نمی‌کنند، بلکه باید خانواده را تربیت کرد، یعنی اگر محیط سالم‌سازی شود بین دو یا 6 فرزند داشتن تفاوتی وجود ندارد، به‌ویژه که تعدد فرزندان با فاصله کم سنی، سبب می‌شود آن‌ها در تربیت و رشد یکدیگر کمک کنند.

* الزامات تربیت انقلابی در گام دوم انقلاب و حرکت در مسیر تمدن‌سازی چیست؟

اگرچه تربیت انقلابی کمتر توسط اندیشمندان علم و تربیت مطرح شده، اما ما معتقد هستیم در مکتب اهل بیت(ع) انسان‌ها جهادی و انقلابی تربیت می‌شوند، طوری که برای حق در مقابل باطل هزینه کرده و با باطل درگیر می‌شوند، جبهه حق را تشکیل داده و آن را هدایت می‌کنند. چنین خانواده‌ای با تربیت انقلابی در تراز بیانیه گام دوم انقلاب قرار می‌گیرد.