قدس آنلاین: تاریخ سیاسی اجتماعی شیعیان پیوند عمیقی با وقف خورده است. از چاه‌های آب و باغ‌های گسترده‌ای که حضرت علی(ع) در شهرهای مختلف وقف کرد و تا نسل‌ها بعد منبع درآمدی برای مدیریت شیعیان و محبان اهل بیت(ع) بود، تا نذوراتی که شیعیان امروز در بقاع مقدسه ائمه معصومین(ع) انجام می‌دهند و آنچه در مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی روی می‌دهد، نمونه‌ای مشهود از آن است. در این زمینه سراغ دکتر محمد باغستانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی رفتیم تا ابعاد مختلف این موضوع را واکاوی کنیم؛ گفت‌وگوی ما را در ادامه می‌خوانید.

* آقای دکتر! در مسئله اربعین ما با یک ایثار همه‌جانبه و منحصر به‌فرد روبه‌رو هستیم؛ یعنی ایثاری از جنس زندگی؛ از مکان خواب تا غذا و تا حتی شستن پای زائران. این مدل فعالیت چه جایگاهی در مفهوم حقیقی وقف دارد؟

دقیقاً همین‌طور است؛ وقف مفاهیم مختلفی دارد. برخی جانشان، برخی مالشان و برخی وقتشان را وقف می‌کنند. عاشقان اباعبدالله(ع) در این مسیر همه این ابعاد را با هم، یعنی خودشان را وقف می‌کنند. یک آیه در سوره مبارکه آل‌عمران هست که می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ یعنی ای کسانی که ایمان آوردید، هم خودتان صبر کنید، هم با دیگران صبر کنید (یکدیگر را به صبر دعوت کنید) و هم کارهایتان به یکدیگر پیوند بخورد و کار جمعی انجام دهید. اگرچه کار فردی هم خوب است اما خداوند کار جمعی را بیشتر از کار فردی دوست دارد. چیزی که در اربعین مشاهده می‌شود عناصر و اجزای یک سبک زندگی است. در واقع اربعین در حال تشکیل یک نظام جدید اجتماعی است. در این نظام، بده بستان اتفاق می‌افتد؛ معاملات اتفاق می‌افتد؛ اما نه از این جنسی که در زندگی روزمره دارد اتفاق می‌افتد؛ چون آن کسی که دارد بهایی می‌پردازد و یا خدمتی ارائه می‌کند، در قبال آن هیچ چیزی نمی‌خواهد؛ یا دقیق‌تر بگوییم، چیزی از جنس آنچه می پردازد نمی‌خواهد، او دارد با کس دیگری معامله می‌کند. «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ»؛ این‌ها همه مصادیق آیات قرآنی است که در اربعین دارد اتفاق می‌افتد.

* در واقع این‌ها همه مصداق‌های مختلف وقف به شمار می‌روند؟

بله؛ هم وقف مال است و هم وقف جان. جان یعنی چه؟ یعنی شهادت؟ بله، شهادت نهایت آن است، اما چیزهای دیگری هم هستند که به جان ما برمی‌گردند؛ مانند وقت و عمر ما که جزئی از جان ما هستند. وقتی فردی که خودش شغل دارد، زندگی دارد، خانواده دارد، همه را رها می‌کند و خود را در این مسیر وقف می‌کند و می‌خواهد قطره‌ای باشد در دریای بیکران عاشقان اباعبدالله این فرد در واقع یکی از بزرگ‌ترین وقف‌ها را انجام داده است.

* جالب است که همه آدم‌ها از هر قشری در این مسیر همدلی بی‌نظیری پیدا می‌کنند.

بله؛ از همه این مشاغل یک صدای واحد بلند می‌شود: «عشق اباعبدالله الحسین(ع)». در این مسیر همه محترم و عزیز هستند؛ از آن بچه کوچکی که در وسط راه به زائران خرما می‌دهد تا آن پزشکی که در موکب مشغول مداوای بیماران است. عجیب است که وقتی آن پسر به کسی خرما می‌دهد، دست او را هم می‌بوسد، یک چیزی به کسی بدهی دست او را هم ببوسی! این بالاتر از ایثار است، چون در عوض چیزی که می‌دهی نه تنها چیزی نمی‌خواهی که حتی دست او را هم می‌بوسی. این همان معارف اصلی و مکتب حسینی است. در مقاتل آمده است: وقتی تک‌تک اصحاب به زمین می‌افتادند آن رفیق کناری‌اش می‌آمد و می‌گفت اگر وصیتی یا خواسته‌ای داری بگو. همه این افراد در روز عاشورا بدون استثنا می‌گفتند: «علیک بهذا الرجل». آن‌قدر در این مسیر خودشان را وقف کرده بودند که جمله آخر وصیت آن‌ها هم درخواست وقف دوستان در مسیر دفاع از ولی خدا بود. هیچ صحبتی از توصیه برای خانواده و زن و فرزند نبود، در حضرت اباعبدلله(ع) محو شده بودند و خود را نمی‌دیدند.

* پس این‌گونه وقف‌های کوچک هم در راستای همان وقف‌های بزرگ ایثار جان است؛ درست است؟

بله؛ این وقف‌ها از یک نذری کوچک آغاز می‌شود و اگر کارهای فرد برای رضای خدا باشد، تمام لحظه‌هایش وقف خداوند شده و مأجور است. اینجاست که می‌توان گفت جنبه معنوی وقف از جنبه اقتصادی آن بالاتر است؛ یعنی اگرچه آن وقف کوچک باشد و از نظر اقتصادی ارزش زیادی نداشته باشد اما نیت و خلوص وقف‌کننده آن قدر اهمیت دارد که گاهی از وقف یک ثروت فراوان هم باارزش‌تر است؛ چرا که این وقف‌ها پیش از آنکه برای خداوند باشد برای اصلاح نفس خودمان است. خداوند در آیه 37 سوره حج می‌فرماید: «لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَٰکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَیٰ مِنْکُمْ»؛ یعنی این قربانی‌هایی که در راه خدا انجام می‌دهید نه گوشتش به خدا می‌رسد و نه خونش؛ این تقوای قلب شماست که نزد خدا مقبول خواهد شد. این تمرین تقوا و خدابینی است که با سنت وقف انجام می‌شود، به شرط آنکه ما به مسئله وقف خود در این مسیر توجه کافی داشته باشیم.