قدس آنلاین: شعر دفاع مقدس که در همان سال‌های آغازین با شور و حماسه درآمیخته بود و عمدتاً‌ از سوی پیشکسوتانی که در شعر انقلاب نیز طبع‌آزمایی کرده بودند،‌ سروده می‌شد،‌ در دوره نخست وظیفه تهییجی و تبلیغی را بر عهده داشت. این شعر پس از جنگ نیز مسیر خود را ادامه داد و با پایان جنگ متوقف نشد. شعر دفاع مقدس در سال‌های پایانی جنگ و سال‌های آغازین دهه 70 به شعر اعتراض تبدیل شد،‌ اعتراض به فراموشی ارزش‌های دفاع مقدس و در دهه 80 نیز این نوع شعر ادامه یافت و اکنون در آغازین سال‌های دهه 90 شاهد افول این شعر در بعد کمیت هستیم.

البته عده‌ای از شاعران معتقدند اکنون باید بازتعریفی نسبت به شعر دفاع مقدس داشته باشیم. شعر دفاع مقدس در روزگار معاصر باید با توجه به سیر تکوینی که داشته مجدداً‌ تعریف شود و از گذر همین تعریف است که می‌توان آینده پیش‌روی آن را روشن‌تر کرد.

تعقل و خردگرایی؛ گفتمان امروز شعر دفاع مقدس

حمیدرضا شکارسری، یکی از شاعرانی که  معتقد است‌ شعر دفاع مقدس را باید در هر دوره با توجه به گفتمانی که در آن قرار داشته بررسی کرد.‌ گفتمان امروز شعر دفاع مقدس نیز تعقل و خردگرایی است و اگرچه کمیت شعرهای دفاع مقدس امروز رو به کاهش گذاشته شده اما در میان اشعار نه چندان پر تعداد شاعران امروز،‌ می‌توان شاهد افزایش کیفیت اشعار بود و پختگی لازم را در آن‌ها دید. برای فزونی کیفیت نیز دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی باید با رویکرد حمایتی و نه هدایتی پا به میدان بگذارند. 

این منتقد و پژوهشگر ادامه داد: باید بپذیریم آفرینش ادبی در زمینه شعر دفاع مقدس در سال‌های اخیر کم شده است. کسانی که در این زمینه تجربه عینی داشتند، مانند ما که زمان جنگ را درک کردیم، یا حساسیت خود را نسبت به آن سال‌ها از دست دادند،‌ یا حرف‌ها را گفتند و حرف دیگری برای گفتن ندارند و یا توجه به فرم‌ها و ساختارهای تازه برای بیان حرف‌ها ندارند. پس بخشی این گونه از رده خارج شدند.

جوان‌ها نیز چه بسا دغدغه‌های دیگری دارند، جامعه از آن دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی خود تا حد زیادی فاصله گرفته و به دغدغه‌های فردی‌تر متمایل شده است. گسترش فضاهای مجازی نیز به تغییر ذائقه‌ها کمک کرده است . آن سیاست‌زدگی افراطی هم که در دو دهه گذشته و پس از جنگ بر جامعه ما حاکم بوده، شعرا و هنرمندان ما را از پرداختن به مواضع سیاسی و اجتماعی مانند دفاع مقدس دلزده کرده است.

شاعر«حماسه کلمات» با بیان اینکه  شاعرانی هستند که هنوز نسبت به سال‌های دفاع مقدس ادای دین می‌کنند و شعر دفاع مقدسی می‌سرایند، معتقد است، این شاعران بدون ملاحظات اجتماعی، سیاسی و امنیتی سال‌های جنگ با درونی کردن دانشی که از جنگ دارند، امروزه به آفرینش اصیل ادبی در زمینه دفاع مقدس می‌پردازند. تعداد این افراد ممکن است خیلی زیاد نباشد، اما آثارشان حاوی آن ارزشی است که شعر دفاع مقدس همیشه در افق آرزوهای خود داشته است، مثلاً کتابی از آقای شرفی خبوشان با عنوان «نامت را بگذار وسط این شعر» در انتشارات شهرستان ادب منتشر شد که من در آن شاهد رئالیسم بی‌رحم و در عین حال رمانتیسم نرم و پراحساسی بودم که در شعر جنگ ما کم‌نظیر بود.

وظیفه شعر پاسخ به پرسشگری‌هاست

محمود اکرامی‌فر هم نظری شبیه به شکارسری دارد، او معتقد است: عده‌ای می‌گویند چون سال‌ها از دفاع مقدس گذشته ، نمی‌توان راجع به این واقعه حرف زد حال آنکه قریب به 1400 سال از واقعه عاشورا می‌گذرد و ما هنوز در قالب خلق آثار هنری راجع به آن حرف می‌زنیم.

خالق مجموعه «دریا تشنه است» با بیان اینکه پس از گذشت چهار دهه باید روایت تازه‌ای از جنگ داشته باشیم ، ادامه می‌دهد: مطمئناً دیگر نمی‌توان با نگاهی تهییجی و حماسه گونه در خصوص دفاع مقدس شعر سرود چون انگیزه‌ها تفاوت کرده است . آن زمان شعر باید برای مردم انگیزه ایجاد می‌کرد تا به جبهه بروند اما اکنون زمان پرسشگری است و اگر نگاه تبیینی به شعر دفاع مقدس وجود داشته باشد، این شعر موظف است به سؤال نسلی که در خصوص «چرایی» جنگ پرسش می‌کند با زبان هنر پاسخ دهد. 

اکرامی‌فر با بیان اینکه مدت‌ها از جنگ جهانی دوم می‌گذرد اما  با توجه به این واقعه اثر هنری خلق می‌شود، می‌گوید: هنوز رد گلوله‌های جنگ ایران و عراق بر در و دیوار شهرهایمان دیده می‌شود، سنگرهای جبهه‌های  خرمشهر، چزابه، کردستان و مهران سر جایشان هستند، هنوز زخمی‌های دفاع مقدس روی ویلچر نشسته‌اند و هنوز مادران منتظر پیدا شدن پیکرهای فرزندانشان هستند، در این شرایط نباید از دفاع مقدس حرف بزنیم؟

البته که نمی‌توانیم نگاه تهییجی به دفاع مقدس داشته باشیم اما یک عمر می‌توان سخن از زلف یار گفت.

این شاعر در پایان گفت: ما همیشه می‌توانیم نگاهی تفسیری و تحلیلی راجع به دفاع مقدس داشته باشیم چون همواره در خصوص این واقعه پرسشگری می‌شود و هنر موظف است در قالب شعر، داستان ، خاطره و یا هنرهای تصویری و تجسمی‌ به این پرسش‌ها پاسخ دهد.  

شعر مقاومت در ادامه شعر دفاع مقدس

در ادامه این گزارش به سراغ صادق رحمانی رفتیم و نظر او را در خصوص وضعیت فعلی شعر دفاع مقدس و اینکه آیا هنوز ژانر دفاع مقدس وجود دارد، پرسیدیم. این شاعر گفت: از نظر موضوعی شعر دفاع مقدس تغییراتی کرده دلیل آن هم این است که ما در فضای جنگ و جهاد قرار نداریم بلکه شعر دفاع مقدس مفهوم ، موضوع و محوریتش به سمت مقاومت تغییر کرده در نتیجه می‌توانیم بگوییم شعر مقاومت امروز، ادامه شعر دفاع مقدس است که  فضای جغرافیای بیشتری را دربرمی‌گیرد. مقاومتی که ملت‌های ستمدیده در مقابل حاکمان زور و ستم مدنظر دارند.

این شاعر ادامه داد: در شعر مقاومت شهادت، مقاومت، آزادی‌خواهی و عدالت سه ضلع محتوایی شعرها هستند که این مفاهیم در شعر مقاومت تبلور پیدا کرده اما جریان شعر دفاع‌مقدس همچنان ادامه دارد چنانکه شعر مقاومت قبل از جنگ ما هم وجود داشت و همچنان هم خواهد بود. 

وی در پایان گفت: با موضوع دفاع مقدس آثار هنری در قالب خاطرات دفاع مقدس، داستان، سینما و تئاتر خلق می‌شود اما شعر دفاع مقدس در قیاس با این قالب‌ها رشد چشمگیری نداشته و شاعران کمتر به موضوع دفاع مقدس توجه کرده‌اند.