قدس آنلاین: امروز دشمنان اسلام از اتحاد و وحدت مسلمانان در هراس هستند و از هر حیله و دسیسه‌ای برای ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمانان دریغ نمی‌کنند. آن‌ها به‌خوبی آگاه هستند که با جنگ نظامی نمی‌توانند بر مسلمانان غلبه کنند و تنها راه پیروزی را بر هم زدن اتحاد و همبستگی آن‌ها می‌دانند. ایجاد گروهک‌های تروریستی، افزایش قتل و کشتار در کشورهای اسلامی و ایجاد موج اسلام‌هراسی در جهان غرب از مهم‌ترین این توطئه‌هاست. برای تقویت و انسجام وحدت بین امت اسلامی بود که پس از آغاز انقلاب اسلامی هفته‌ای به همین نام نامیده شد.

برای بررسی دلیل کامیابی‌ها و ناکامی‌های وحدت بین مسلمانان، با حجت‌الاسلام دکتر مهراب صادق‌نیا، کارشناس جامعه‌شناس فرهنگی و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفت‌وگو پرداختیم که بخشی از آن را در زیر می‌خوانید.

منیت‌ها، خودخواهی‌ها و انکار دیگران؛ آفت وحدت مسلمانان

حجت‌الاسلام دکتر مهراب صادق‌نیا می‌گوید: پیامبر اکرم(ص) پس از ابلاغ رسالت خود از نظر اجتماعی نهادی به نام امت را پایه‌گذاری کرد. مفهوم امت در ادبیات اسلامی تنها به معنای جمع آمدن گروهی از آدم‌ها کنار هم نیست. امت مفهومی اخلاقی و تقوی است؛ به این معنا که پیامبر(ص) از طریق تشکیل امت راهی را برای تحقق اخلاقی که توصیه کرده است، پایه‌گذاری کرد. یعنی امت‌سازی وسیله‌ای برای تحقق توحید، عدالت و اخلاق است.

او اضافه می‌کند: پیامبر اسلام(ص) در طول حیات‌ هم بیشترین درگیری‌ها و چالش‌ها یا بیشترین حجم مواجهه و برخورد را با حوادث یا افرادی داشت که سبب تهدید اخوت و امت اسلامی می‌شدند. کمتر پیش می‌آمد در موارد دیگر پیامبر اسلام(ص) تا این اندازه عصبانی شده یا خشم بگیرند، اما وقتی امت اسلامی تهدید می‌شد پیامبر(ص) به صورت جدی عمل می‌کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه بیان می‌کند: مفهوم امت و انسجام بین آن از دیرباز مفهومی ارزشی بود که در جامعه اسلامی به آن پرداخته شده است؛ اما با این حال به مرور زمان پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) آرام آرام اختلافاتی در جامعه اسلامی اتفاق افتاد. منیت‌ها، خودخواهی‌ها و انکار دیگران در طول این قرن‌ها امت اسلامی را تهدید کرده است؛ اعمالی که در طول تاریخ حتی منازعات خونینی را هم بین جامعه اسلامی پدید آورده است. اینکه هر فرد فکر کند آنچه او می‌گوید درست است و نفر مقابلش را تکفیر کند یا هر کسی فکر کند خوانِش او از فلان سنت نبوی خوانِش درستی است و خوانش دیگران را تکذیب کند، نوعی منیت بوده که در تاریخ اسلام وجود داشته است.

وحدت به مثابه یک واقعیت اجتماعی

دکتر صادق‌نیا یادآور می‌شود: با این حال مصلحانی در طول تاریخ بودند که تلاش داشتند امت به آن معنایی که پیامبر اسلام(ص) دنبالش بود، در جهان اسلام دوباره بازسازی شود و زمینه برای تحقق نظام ارزشی، اخلاقی و اعتقادی اسلام فراهم شود. از بین این مصلحان بی‌تردید امام خمینی(ره) پس از انقلاب پایه‌گذار پروژه‌ای است که ما آن را پروژه اتحاد بین جامعه اسلامی و پروژه وحدت میان امت اسلامی می‌دانیم. اما با این حال بد نیست پس از 40 سال این پروژه را بررسی کرده و تحقیق کنیم که آیا پروژه اتحاد بین جامعه اسلامی به توفیق دست پیدا کرده یا چالش‌هایی داشته است؟ در کدام موارد موفق یا ناموفق بوده و نقاط ضعف و قوت آن کجاست؟

این استاد حوزه و دانشگاه درباره کامیابی‌ها و ناکامی‌های پروژه وحدت در جامعه اسلامی عنوان می‌کند: ناکامی این پروژه تبدیل آن از یک امر اجتماعی به یک امر اعتقادی و کلامی است. امام خمینی(ره) به پروژه وحدت به مثابه یک واقعیت اجتماعی نگاه می‌کرد. امام خمینی(ره) می‌خواست از طریق فرایندهای اجتماعی دست به انسجام و بازسازی وحدت اسلامی بزند، اما در عمل در طول این 40 سال متکلمان و عالمان دینی هر دو گروه تلاش کردند انسجام بین جامعه اسلامی را فراهم آورند. وقتی پای متکلمان و عالمان دینی وسط می‌آید، دوباره پای همان اعتقادات و چالش‌های کلامی به میان می‌آید و منازعه به جای آنکه رو به درستی و کاهش رود، رو به حادتر شدن رفته و مشاجرات کلامی زیاد می‌شود.

پروژه وحدت باید از انحصار متکلمان خارج شود

دکتر صادق‌نیا ادامه می‌دهد: امروزه می‌بینیم در جامعه اسلامی چه میان شیعیان و چه میان اهل سنت گروه‌هایی هستند که فکر می‌کنند پروژه وحدت به معنای دست برداشتن از عقاید کلامی و باورهای فقهی‌شان است و به همین دلیل برای عملی شدن این پروژه سنگ‎‌اندازی می‌کنند. در حالی که باید به این دسته از افراد تضمینی داده شود یا به آن‌ها گفته شود پروژه وحدت قرار نیست به از بین رفتن باورهای خاص شیعی یا سنی بینجامد. این پروژه قرار است به مثابه یک امر اجتماعی باوجود پذیرش تنوع و معذور داشتن همدیگر در باورداشت‌ها، اختلافات را به کناری زده و در واقعیت با کنار هم نشاندن شیعه‌ها و سنی‌ها زمینه شکل‌گیری یک امت واحد را فراهم کند.

این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: در آن صورت شرایط بهتری خواهیم داشت اما به دلیل نگاه کلامی و الهیاتی به پروژه وحدت این اتفاق عملیاتی نشد. ما باید بدانیم وحدت بین امت اسلامی یک پروژه اجتماعی است نه کلامی؛ از این رو دست کم باید از انحصار متکلمان درآید و کنشگران حوزه‌های دیگر نیز در آن فعالیت کنند.

نابازیگران عامل اصلی کم‌توفیقی در وحدت هستند

او اظهار می‌کند: نکته دیگر اینکه بی‌توفیقی پروژه وحدت گاه به نابازیگرانی برمی‌گردد که در این عرصه فعالیت می‌کنند. هوش اجتماعی و فرهنگی انسان‌ها که ایرانی‌ها سطح بالایی از آن را دارند به آن‌ها نشان و آموزش می‌دهد که چگونه با مخالفان خود تعامل کرده و در کنار آن به عقاید و باورداشت‌های خود نیز استوار بمانند. این را تجربه مناطقی از ایران که شیعیان و سنی‌ها با هم در آنجا زندگی می‌کنند به ما نشان داده است؛ زیرا سال‌ها با یکدیگر زندگی کرده‌ و اختلافی با هم نداشته‌اند. یعنی با دوستی، آشتی و برادری ضمن پذیرش اختلافاتی که با هم داشتند در کنار هم زندگی کردند. حداقل‌ترین تنش‌ها را در مناطقی مانند کردستان، سیستان و بلوچستان و یا کرمانشاه داشته‌ایم.

دکتر صادق‌نیا در پایان تأکید می‌کند: هوش اجتماعی ایرانی‌ها بالاست اما این هوش اجتماعی اگر با افراد و شرایط نابازیگر و متغیر مزاحم رو به رو شود پروژه وحدت عملاً شکست می‌خورد. به طور نمونه اگر دشمنانی از بیرون به برادران اهل سنت القا کنند حکومت ایران به دلیل شیعه بودن به شیعیان بیشتر از سنی‌ها می‌رسد، همین یک متغیر مزاحم سبب می‌شود هوش اجتماعی تأثیر خود را از دست داده و اختلاف در جامعه اسلامی پدید آید. به گمان من این نابازیگرها باید شناسایی و حذف شوند. باید با آن‌ها برخورد شود تا امت اسلامی راحت‌تر بتواند به وحدت و انسجام برسد.