قدس آنلاین: مرتضی قلیخان هدایت (صنیع‌الدوله) نخستین رئیس مجلس شورای ملی در ایران بود. او در سال ۱۲۲۴ خورشیدی در کوی چاله‌میدان تهران به دنیا آمد. پدرش علی قلیخان هدایت ملقب به مخبرالدوله از معتمدین دربار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار بود و سمت‌هایی چون وزارت تلگراف، معادن، علوم، تجارت و وزارت داخله را برعهده داشت که کارنامه موفقی نیز از خود به جای گذاشته است. او همچنین مردی فرهنگدوست بود و به دستور او کتاب‌های زیادی تالیف یا ترجمه شد.
مرتضی قلی در ۷ سالگی در صف غلام‌بچگان دستگاه سلطنتی درآمد و در همین هنگام، تحصیلات مقدماتی را آغاز کرد. او سپس صرف و نحو عربی و ادبیات را فرا گرفت و در سال ۱۲۴۹ وارد دارالفنون شد. او از دوران کودکی به کارهای صنعتی علاقه داشت و به همین مناسبت پدرش در سال ۱۲۵۴ وی را برای ادامه تحصیل به آلمان اعزام کرد.
او در مدارس صنعتی برلن با شوق وافر مشغول تحصیل و فرا گرفتن فنون صنایع شد و پس از سال‌ها تحصیل از مدرسه صنعتی برلن در رشته مهندسی معدن گواهینامه گرفت و در میان شاگردان هم‌دوره خود رتبه اول را به دست آورد. از آن پس چند سال در کارخانه‌های بزرگ برلن و بروکسل به مطالعه و کسب تجربیات علمی پرداخت.
مرتضی قلیخان در مدت اقامت طولانی در اروپا علاوه بر تحصیلات فنی و تخصصی در معدن‌شناسی و مطالعات صنعتی، در مقررات و قوانین و نظامات اجتماعی اروپا به خصوص آلمان اطلاعات سودمندی کسب کرد و در سال ۱۲۶۹ به تهران بازگشت.
وی چند هفته پس از مراجعت، در اداره معدن که تابع وزارت علوم و زیرنظر پدرش بود مشغول به کار شد و پس از اینکه محمدحسنخان صنیع‌الدوله لقب اعتمادالسلطنه گرفت، مرتضی قلیخان به صنیع‌الدوله ملقب شد. او در سال ۱۲۷۲ با شاهزاده خانم احترام‌السلطنه، دختر مظفرالدین میرزای ولیعهد، ازدواج کرد و از او صاحب ۱۰ فرزند شد.
صنیع‌الدوله در سال ۱۲۷۳ اقدام به تاسیس یک کارخانه نخ‌ریسی کرد. این کارخانه پس از دو سال به علت ناتوانی و رقابت با کارخانه انگلیسی از فعالیت باز ماند و پس از عزل اتابک در سال ۱۲۷۶ در کابینه‌ای که به ریاست سنی مخبرالدوله تشکیل شد، به ریاست ضرابخانه و خزانه دولتی منصوب شد. اما در زمان صدارت امین‌الدوله بر اثر بدگویی‌های میرزا محمودخان حکیم‌الملک از این سمت برکنار شد.
وی پس از آن مدت کوتاهی وزارت قورخانه را برعهده گرفت. سپس در سال ۱۲۷۷ به وزارت پست منصوب شد و در اصلاح پست‌خانه کوشید، اما پس از دو سال باز هم سوءنیت و فشار میرزا محمودخانه وزیر دربار اتابک را وادار کرد تا پست‌خانه را از صنیع‌الدوله بگیرد و وزیر همایون از ایادی حکیم‌الملک بدهد. در سال ۱۲۸۲ صنیع‌الدوله به دستور شاه برای خرید کشتی جنگی به انگلستان رفت و کشتی جنگی جدید و مجهز به توپ‌های سنگین خریداری کرد و به ایران آورد و این ناو به کشتی مظفری نامگذاری شد.
وی از نخستین کسانی بود که طرح احداث راه‌آهن در ایران را مطرح کرد و علاقه مفرطی به احداث راه آهن در شهرهای ایران به ویژه راه آهن تهران ـ مازندران داشت، اما کوشش او در راه اندازی کارخانه آهن تراشی به دلیل وضعیت نابسامان مملکت و بی‌کفایتی مظفرالدین شاه ثمری به بار نیاورد. او در سال ۱۲۸۴ معدن سرب را در تپه‌های داوودیه شمیران احداث کرد و کارگران بسیاری را به کار گماشت. پس از برکناری عین‌الدوله از صدارت و صدور فرمان مشروطه در ۱۷ مرداد ۱۲۸۵، میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نائینی رئیس وزرای جدید آقایان صنیع‌الدوله، محتشم‌السلطنه و مخبرالسلطنه را به رستم آباد شمیران دعوت کرد و کمیسیونی به ریاست صنیع‌الدوله برای تهیه و تنظیم نظام انتخابات تشکیل داد. این نظام‌نامه پس از تدوین در ۱۷ شهریور به توشیح مظفرالدین شاه قاجار سید و انتخابات اولین دوره مجلس بر اساس آن برگزار شد.
در انتخابات دور اول که صنفی بود، صنیع‌الدوله از سوی اعیان و ملاکان تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. او همچنین در ۱۵ مهر ۱۲۸۵ که اولین جلسه نمایندگان در مدرسه نظام برگزار شد، به ریاست نخستین مجلس شورای ملی برگزیده شد. البته ریاست بر مجلس اول که تازه مردم و نمایندگان مشق مجلس می‌کردند، کار بسی دشوار بود. بیشتر نمایندگان به وظیفه و حدود اختیارات مجلس آشنا نبودند و نمی‌دانستند چه باید بکنند.
دولت و رجال مستبد درباری هم به آسانی حاضر نبودند از اقتدار خود بکاهند، آنها می‌خواستند مجلس مرکز قانون‌گذاری باشد و در امور سیاسی و اجرایی دخالت نکند، چنانکه مشیرالدوله در روزهای نخست مجلس به سعدالدوله گفته بود اینجا مشروطه نیست، شاه یک مجلسی به شما داده که بنشینید و قانون وضع کنید.
صنیع الدوله به عنوان اولی رئیس مجلس شورای ملی در چنین شرایطی رئیس مجلس شد و به کمک جمعی از نمایندگان توانست با نهایت حسن نیت وکلا را با وظایف خود آشنا کند و مفهوم حکومت مشروطه را به جمعی از مردم بفهماند، همچنین دولت، رجال و وزیران مغرور و خودسر را در برابر قدرت مجلس به پاسخ‌گویی و تمکین وادارد. مهم‌ترین اقدام مجلس اول تدوین و تصحیح قانون اساسی بود. قانون اساسی در ۸ دی ۱۲۸۵ در حالی به توشیح مظفرالدین شاه رسید که در بستر احتضار بود و سپس به امضای محمدعلی میرزای ولیعهد هم رسید.
از دیگر اقدامات مجلس در دوران ریاست صنیع‌الدوله رد لایحه قرضه دولت از دولتین روس و انگلیس و طرح تاسیس بانک ملی و تصویب اساسنامه آن و تصویب قانون انجمن ایالتی و ولایتی و قانون بلدیه بوده است. پس از اینکه اتابک در ۸ شهریور ۱۲۸۶ مقابل مجلس به قتل رسید صنیع‌الدوله هم به مرگ تهدید شد؛ به همین دلیل وی مرعوب شد و در ۱۵ شهریور همان سال از ریاست مجلس استعفا کرد و اصرار اکثریت نمایندگان مجلس بر او اثر نکرد. جمعی از مجلسیان بر آن شدند که وی را از تصمیم استعفا بازدارند، اما صنیع‌الدوله به مناسبت روابط حسنه و خانوادگی که با اتابک داشت، چنان مرعوب شده بود که به هیچ قیمت حاضر نبود ریاست مجلس را بپذیرد و پس از پذیرش استعفایش تا یک ماه از آمدن به مجلس خودداری کرد.
صنیع‌الدوله در شهریور ماه ۱۲۸۸ در انتخابات دومین دوره مجلس شورای ملی با کسب ۱۵۱۳ رای از ۵۸۲۵ رای ماخوذه از تهران به نمایندگی مردم انتخاب شد. او چندی بعد در نهم آذر ۱۲۸۸ در کابینه سپهدار تنکابنی ابتدا به وزارت علوم و اوقاف و بعد در ۸ اردیبهشت ۱۲۸۹ در ترمیم کابینه به سمت وزیر فواید عامه منصوب شد.
سرانجام صنیع‌الدوله در زمانی که فکر و طرح خود را در زمینه احداث راه آهن دنبال می‌کرد و با بانک شرقی آلمان برای دادن امتیاز وارد مذاکره شده، سپس رساله نجات ایران را که فکر اقتصادی وی بود، نوشت و در باره راه آهن و اثرات آن در اقتصاد بحث می‌کرد، به قتل رسید.
او نقشه راه آهن تهران ـ ورامین را مورد مطالعه قرار داد و با کمپانی بلژیکی وارد مذاکره شد تا راه آهن ورامین از یک خط منشعب شود، اما قبل از آنکه افکار وی به ثمر برسد در ۱۸ بهمن ۱۲۸۹ در چهارراه مخبرالدوله توسط دو کارگر گرجی تبعه روس هدف گلوله قرار گرفت و به قتل رسید و در مقبره هدایت واقع در خیابان هدایت به خاک سپرده شد. قاتلان بعد از دستگیری و بازپرسی در عدلیه، به درخواست دولت روسیه با استفاده از حق کاپیتولاسیون به روسیه برده شدند. آنها بیان کردند به دستور سردار موهی و تحریک سپهسالار دست به قتل او زده‌اند. ظاهرا روس‌ها هم که منتقد اصلاحات صنیع‌الدوله در امور مالی بودند در قتل او دست داشتند. لباس صنیع‌الدوله که بر اثر اصابت گلوله سوراخ شده بود در موزه مردم‌شناسی و تابلوی تصویر او به قلم کمال‌الملک در موزه کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این پایان زندگی نخستین رئیس مجلس شورای ملی در ایران بود.
منبع: فارس
انتهای پیام/
نظر شما