مریم احمدی شیروان/

شنبه شب گذشته، آیت‌الله سیدمحمدمهدی خلخالی، از استادان برجسته حوزه علمیه خراسان دار فانی را وداع گفت. حجت‌الاسلام سید جمال‌الدین موسوی از شاگردان آن مرحوم درباره او به قدس می‌گوید: او از فقها، مدرسان و مؤلفان حوزه‌های علمیه بود که بیش از یک دهه و حدود ۱۱ سال اواخر عمر خود را در مشهد سپری کرد و از شاگردان حضرات آیات خویی، حکیم و شیخ حسین حلی بود.

او درباره مواضع سیاسی اجتماعی آیت‌الله خلخالی هم توضیح می‌دهد: ایشان از مدافعان نهضت امام خمینی(ره) پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود. در کتاب حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه خود آورده است: «روزگاری که در تهران قانون اساسی تدوین می‌شد، از مجلس نامه‌ای به ما نوشتند که شما با عده‌ای از علمای تهران در مجلس شرکت کرده و آرای خود را برای ما بنویسید. به همین منظور تعدادی از علمای تهران را دعوت کرده و نظرات خود را درباره مسائل مختلف نوشتیم که در روزنامه‌ها انعکاس یافت».

او یادآور می‌شود: آنچه مسلم است ایشان در اصل ولایت فقیه که مرحوم امام(ره) در دهه‌های آخر بیشتر بر آن تأکید داشتند، اصرار داشت و اصل ولایت فقیه و شخص ولی فقیه را نگهدارنده دین می‌دانست. با همین عنوان چند سال پیش در مدرسه نواب، نشستی پژوهشی برگزار شد و از آن نشست کتابی با عنوان «ولایت فقیه، نگهدارنده دین» که از متن صحبت‌های ایشان استخراج شده بود تهیه کردم.

شاگرد مرحوم آیت‌الله سید محمد مهدی موسوی خلخالی با بیان اینکه این عالم بزرگوار از جایگاه و مقام مرحوم امام(ره) به بزرگی یاد می‌کرد، می‌گوید: به خوبی در خاطرم هست که ایشان برای نخستین بار این نکته را چند روز مانده به سالگرد رحلت امام(ره) در درس خارج عنوان کرده و فرمود: امام آرزوی تمام فقهای اسلامی و تشکیل حکومتی که مجری قوانین اسلامی باشد را تحقق بخشید و کاری که این مرد بزرگ انجام داد، بی نظیر بود.

پاسخ به شبهات درباره نظریه ولایت فقیه

موسوی به ایام اقامت این شخصیت والامقام در مشهد نیز اشاره کرده و تشریح می‌کند: در این مدت در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، راهپیمایی روز قدس، راهپیمایی ۲۲ بهمن، شرکت در انتخابات‌ها و... بیانیه داده و بر حضور مردم به عنوان وظیفه‌ای دینی و ایمانی و اصل ولایت فقیه تأکید داشت.

او خاطرنشان می‌کند: آیت‌الله موسوی خلخالی از قدیم نسبت به مقام معظم رهبری چه در تهران و چه مشهد، ارادت خاصی داشت و معمولاً هر زمان رهبری به مشهد آمده و با علما دیدار داشتند، خدمت ایشان رسیده و گفت‌وگوی صمیمی داشتند. ضمن اینکه بارها از مقام معظم رهبری به عنوان فقیهی بزرگ، شخصیتی که نظام جمهوری اسلامی و کل جهان اسلام به وجود او متکی است، به بزرگی و عظمت و مدیریت یاد و تجلیل می‌کرد.

حجت‌الاسلام موسوی با اشاره به کتاب «حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه» نیز بیان می‌کند: این کتاب یکی از بهترین نوشتارهایی است که در حوزه فقه سیاسی نوشته است. در این کتاب تمام انتقادات و شبهات علمی، فقهی و اجتماعی که به نظریه ولایت فقیه وارد شده به صورت جداگانه مطرح و به تمام آن‌ها پاسخی علمی و شفاف داده شده است.

او اضافه می‌کند: این اندیشمند بیش از ۱۴ سال در درس خارج فقه و اصول حضرت آیت‌الله العظمی خویی در نجف شرکت داشت. برخی افراد نظریه آیت‌الله خویی درباره ولایت فقیه را طور دیگری بیان می‌کنند، اما این استاد گرانقدر در نشست‌ها و مباحث علمی که در خدمت شان بودیم، اذعان داشت «برخی فکر می‌کنند سیدنا استاد آیت الله العظمی خویی، ولایت فقیه را قبول ندارند. این اشتباه است حتی ایشان به اشد انحا ولایت فقیه را قبول دارند». او معتقد بود شخصیتی مانند مرحوم امام(ره) جهاد ابتدایی را جایز نمی‌دانست اما مرحوم خویی حتی جهاد ابتدایی را در زمان غیبت جایز می‌دانست که این از شئون ولی فقیه است.

سابقه آشنایی با امام خمینی(ره)

همچنین حجت‌الاسلام مصطفی درّی، از شاگردان مرحوم آیت‌الله موسوی خلخالی درباره فعالیت‌های علمی این عالم دینی، تئوریزه کردن نظریه ولایت فقیه و تحکیم جایگاه ولایت در جمهوری اسلامی تشریح می‌کند: ارتباط او با انقلاب اسلامی و عمودهای خیمه انقلاب مانند امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به دو بخش تقسیم می‌شود. بخشی به لحاظ تئوریک و فقهی و دیگر روابطی که با بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و مقام معظم رهبری داشت.

او اضافه می‌کند: از نظر تئوریک، آیت‌الله خلخالی کتاب حاکمیت در اسلام در موضوع ولایت فقیه را به دو زبان فارسی و عربی در ابتدای دهه ۶۰ به نگارش در آورده و با ادله مختلف و بدیع ولایت فقیه را اثبات کرد. کتابی که در همان ایام، کتاب سال جمهوری اسلامی هم شناخته شد و بعدها توسط خود این بزرگوار تدریس و مقالات متعددی از آن منتشر شد.

این مدرس سطح عالی حوزه علمیه قم در مورد ارتباطی که مرحوم با بنیان‌گذار انقلاب داشت نیز عنوان می‌کند: طبق آنچه خود ایشان برای من تعریف کرد این شناخت به ایام فوت مرحوم آیت‌الله بروجردی برمی‌گردد. زمانی که پس از سال‌ها تعلم و تدرس در حوزه علمیه نجف به ایران و قم برگشت و تا زمان فوت آیت‌الله بروجردی در کلاس‌های درس او شرکت می‌کرد. آن زمان به دلیل آشنایی و دوستی با مرحوم حاج آقای اشراقی، داماد مرحوم امام(ره) برای دیدار با امام(ره) به منزل ایشان رفته و امام(ره) هم به منزل آن‌ها رفتند و توصیه‌های مبنی بر بازگشت به نجف و یا اقامت در قم و نیز پرداختن به فعالیت‌های علمی داشتند.

تلاش علمی خستگی‌ناپذیر

حجت‌الاسلام دری به رابطه مرحوم خلخالی با مقام معظم رهبری نیز اشاره کرده و می‌گوید: پس از رحلت امام(ره) رابطه او با رهبری به واسطه حضورش در حوزه علمیه تهران، محکم بود و در مراسم مختلف دیدارهای رهبری همواره شرکت داشته و ارادت طرفینی بین این دو بزرگوار برقرار بود. ضمن اینکه بسیاری از مسئولان انقلاب در ایام تدریس در تهران، از شاگردان او بودند. مانند حجت‌الاسلام رئیسی، رئیس قوه قضائیه که در درس کفایه او شرکت کرده و نیز بسیاری دیگر از مسئولان نظام. او به کادرسازی و نیروسازی برای انقلاب پرداخت و شاگردان زیادی که بعدها تبدیل به مسئولان جمهوری اسلامی شدند، تربیت کرد. او هیچ وقت از تلاش علمی و کادرسازی برای انقلاب خسته و غافل نمی‌شد.

حجت‌الاسلام دری با تأکید بر اینکه آیت‌الله خلخالی روحیه تألیف را در حوزه علمیه مشهد بنیان گذاشت، می‌افزاید: در حوزه علمیه مشهد، تقریرات درس خارج خیلی کم به نگارش در می‌آید و طی قرن‌هایی که از وجود حوزه علمیه می‌گذرد، فقط در سال‌های اخیر یک یا دو جلد تقریرات آیت‌الله میلانی منتشر شده است. اما این عالم اصرار داشت تقریرات درس خود، توسط من و یکی دیگر از طلاب به نگارش در بیاید که این کار به سرانجام رسید. می‌توان گفت روحیه تألیف در حوزه علمیه مشهد توسط آیت‌الله موسوی خلخالی بنیان گذاشته شد. او هیچ وقت وظیفه اصلی طلبه‌بودن خود که تدریس، تألیف و تبلیغ بود را فراموش نکرد و این مسیر را تا پایان عمر ادامه داد.