زهره‌کهندل/

 مراسم اختتامیه جشنواره فیلم برلین ۲۰۲۰ برگزار شد و هیئت‌داوران بخش مسابقه بین‌الملل که ریاست آن را «جرمی آیرونز»بازیگر بریتانیایی بر عهده داشت، فیلم «شیطان وجود ندارد» تازه‌ترین ساخته محمد رسول‌اف را به عنوان برنده جایزه خرس طلایی بهترین فیلم معرفی کرد و براساس آنچه پیش‌بینی می‌شد خرس برلین به فیلمساز ممنوع‌الکار ایرانی رسید که به دلیل حکم ممنوع‌الخروجی وی، باران رسول‌اف به نمایندگی از پدرش جایزه را دریافت کرد. جشنواره بین‌المللی فیلم برلین از سال ۱۹۵۱ کار خود را آغاز کرد و از همان زمان تاکنون این جشنواره به عنوان سیاسی‌ترین جشنواره در میان جشنواره‌های فیلم در سراسر جهان شناخته می‌شود. با سعید مستغاثی، منتقد سینمایی درباره این انتخاب و دلایل جایزه دادن این جشنواره به فیلم رسول اف گفت‌وگو کردیم. وی درباره اینکه گفته می‌شود جشنواره برلین یک جشنواره سیاسی و ضدایرانی است، می‌گوید: سال گذشته دبیر سابق این جشنواره در کنفرانس مطبوعاتی به صراحت اعلام کرد جشنواره برلین یک جشنواره‌سیاسی است و واقعاً نمی‌دانم چرا بعضی از دوستان داخل کشور اصرار دارند که این جشنواره سیاسی نیست. سال گذشته این جشنواره فیلم ایرانی نداشت و امسال هم اعلام کرد فیلم‌هایی را از ایران پذیرش می‌کند که مجوز رسمی پخش ندارند.

به گفته وی، جشنواره برلین در مقایسه با دو جشنواره خواهرخوانده‌اش یعنی «ونیز» و «کن» از اعتبار پایین‌تری برخوردار است. نگاهی به فهرست هیئت‌داوران اثباتی بر این مدعاست. مثلاً «جرمی‌آیرونز» رئیس هیئت‌داوران این دوره از جشنواره یک بازیگر از رده خارج شده است، برخلاف جشنواره کن که رئیس هیئت‌داوران آن یک کارگردان است، ولی جشنواره برلین از پایین‌ترین سطح داوری برخوردار است.

* یک جشنواره سیاسی ضدایرانی

مستغاثی با بیان اینکه فیلم‌های برگزیده این جشنواره چندان در جهان مطرح نمی‌شوند، خاطرنشان می‌کند: جشنواره ونیز به فیلم «جوکر» جایزه می‌دهد، فیلمی که در اسکار مطرح می‌شود یا جشنواره کن سال گذشته به «انگل» جایزه داد که در اسکار هم جایزه گرفت، ولی جشنواره برلین سال گذشته به فیلم «مترادف‌ها» که یک فیلم اسرائیلی بود جایزه داد، اما این فیلم در هیچ‌جا مطرح نشد، همچون فیلم‌های دیگر منتخب این جشنواره.

وی ادامه می‌دهد: این جشنواره به دلیل سیاسی‌بودن، اعتبار خودش را از دست داده است. ضمن اینکه امسال هیئت‌مدیره جشنواره برلین تغییر کرد و «کارلو شاتریان» مدیریت این جشنواره را برعهده گرفت که پیش از این مدیر جشنواره لوکارنو بود و گفته بود به هیچ‌وجه فیلم‌های ایرانی را به جشنواره لوکارنو راه نمی‌دهم. وی به سیاست‌های ضدایرانی مشهور بود، اما چنین فردی اجازه پذیرش چند فیلم ایرانی را در جشنواره برلین می‌دهد، این موضوع موجب تعجب کارشناسان و منتقدان شده بود.

این منتقد عنوان می‌کند: با وجود اینکه بسیاری فکر می‌کردند سیاست‌های جشنواره برلین تغییر خواهد کرد، شاتریان اعلام کرد سیاست‌ها را تغییر نمی‌دهیم و روی دو مشخصه سیاسی‌بودن و نمایش‌های مردمی تأکید داشت.

وی با بیان اینکه حدود 80درصد از فیلم‌های جشنواره برلین، فیلم‌هایی با موضوعات سیاسی است، توضیح می‌دهد: نشریه «ایندی وایر»10 فیلم را انتخاب کرده بود که فیلم محمد رسول‌اف در جایگاه نهم این فهرست قرار داشت. فیلم‌هایی همچون «خواهر کوچک ما» یا دیگر فیلم‌های منتخب منتقدان در فهرست برگزیدگان جایی نداشت. حتی جایزه منتقدان هم به فیلم دیگری رسید. منتقدانی که فیلم «شیطان‌ وجود ندارد» را دیده بودند اثر رسول اف را فیلمی کشدار توصیف کردند که گرفتار شعارزدگی شده است. البته فیلم‌های رسول‌اف معمولاً فیلم‌هایی شعاری با ساختارهای ضعیف و دم‌دستی هستند.

* اگر ممنوع‌الخروج نبودند جایزه نمی‌گرفتند

مستغاثی می‌گوید: اگر فیلم جعفرپناهی سال گذشته خرس‌برلین می‌گیرد، دارد نان نبودنش را می‌خورد. اگر در جشنواره حضور می‌داشت جایزه به او نمی‌رسید، این اتفاق امسال برای رسول‌اف رخ داد.

وی می‌افزاید: جعفر پناهی محکوم شده 6سال فیلم نسازد، ولی در این سال‌ها 10 فیلم ساخته یا محمد رسول‌اف که ممنوع‌الکار است، در یک سال سه فیلم می‌سازد. این چه ممنوع‌الکاری است؟ اگر مسئله ممنوع‌الخروجی این افراد نبود، آن‌ها اصلاً جایزه نمی‌گرفتند و شاید فیلمشان به این جشنواره‌ها راه پیدا نمی‌کرد. این افراد پول آن‌ طرف و امکانات و اعتبارات این طرف را می‌گیرند و فیلم می‌سازند، در این بین هم با حکم ممنوع‌الخروجی‌شان مظلوم‌نمایی می‌کنند.

به باور وی، این شرایط برای این آدم‌ها تبدیل به دکان شده، اینکه محکوم شوند و به جشنواره‌های خارجی نروند تا 80 درصد شانس بردن جایزه برایشان تضمین شود.

این منتقد سینمایی می‌گوید: رفتن یا نرفتن این کارگردان‌ها به چنین جشنواره‌های سیاسی چه سودی به حال مملکت ما دارد؟ رسول‌اف امسال سه فیلم ساخته است، فیلم‌هایی که با مجوز در ایران فیلم‌برداری شده، چه کسی به این فیلم‌ها مجوز داده است؟ اگر این کارگردان حکم دارد که فیلم نسازد، چطور فیلم می‌سازد و آن‌طرف هم جایزه می‌گیرد؟ این جشنواره‌ها منتظرند به فیلم‌های ضدایرانی جایزه بدهند. خودشان هم می‌دانند که فیلم‌هایشان را نه برای مخاطب که برای جشنواره‌های خارجی می‌سازند.

وی درباره اینکه فیلم «شیطان وجود ندارد» تولید مشترک آلمان، جمهوری‌چک و ایران است، می‌گوید: این فیلم از جشنواره «ملبورن» فاند گرفته یعنی پول‌هایی را برای مشارکت می‌گیرند. فاند در واقع نوعی باج است. مثلاً جشنواره هامبورگ به فیلم «یلدا» فاند داد و این فیلم با وجود اینکه سال 2018 ساخته شده، ولی در جشنواره برلین امسال قرار می‌گیرد، دلیلش هم فاندی است که شهرداری هامبورگ به این فیلم داده است.

* فیلم‌هایی با تاریخ مصرف محدود

مستغاثی معتقد است: اگر تمام این حلقه‌ها را کنار هم بگذارید، فاندهای خارجی، دبیری جشنواره توسط یک فرد ضدایرانی و موج رسانه‌ای روی ممنوع‌الخروجی رسول‌اف، همه این‌ها موجب شد فیلم «شیطان وجود ندارد» خرس برلین بگیرد.

وی با اشاره به سخنان یکی از منتقدان خارج که ممنوع‌الخروجی رسول‌اف حدود 60-70درصد از جایزه‌اش را تضمین کرده بود، می‌گوید: چطور کسی که ممنوع‌الکار است، با مجوز فیلم می‌سازد و فیلمش در جشنواره‌های خارجی حضور پیدا می‌کند؟ در حالی که ممنوع‌الخروجی او، جایزه را برایش تضمین می‌کند. اگر برود موج مظلوم‌نمایی محور او شکل نمی‌گیرد تا صندلی‌اش را خالی بگذارند و برایش مرثیه‌سرایی کنند.

وی اضافه می‌کند: کارکردهای سیاسی این جشنواره تاریخ مصرف محدودی دارد. مثلاً با وجود حمایت‌های زیادی که از جعفر پناهی می‌شود، اما کارگردان مطرحی در جهان نیست. در واقع چند روز با این جوایز علیه جمهوری‌اسلامی تبلیغات می‌کنند و بعد تمام می‌شود. به همین دلیل فیلم‌های جشنواره برلین در دنیا مطرح نمی‌شود، چون این فیلم‌ها، ساختار درستی ندارند و صرفاً پروپاگاندایی محور آن شکل می‌گیرد.

به گفته این منتقد سینمایی، اغلب فیلم‌هایی که در جهان مطرح می‌شوند به جشنواره های ونیز و کن می‌آیند به طوری که جشنواره ونیز پیش‌درآمد اسکار است. هر جشنواره‌ای برای خودش کارکردی دارد، اما سیاسی‌بودن جشنواره برلین بر سایر وجوه هنری آن می‌چربد. سیاست جهانی امروز، ضدایران است و این جشنواره هم سیاست ضدایرانی را پیش‌رو دارد در حالی که جشنواره ونیز و کن آنچنان سیاسی نیستند یا به این عریانی، مدیر جشنواره‌اش نمی‌گوید سیاسی هستیم.

مستغاثی در پایان یادآور می‌شود: جشنواره برلین هر سال جایزه «آلفرد باوئر» را در قالب خرس نقره‌ای برلین اهدا می‌کرد، اما امسال گفتند این فرد فاشیست بوده و این جایزه را حذف کردند. یعنی در این سطح، جشنواره سیاسی است. وقتی دبیر جشنواره جیمی آیرونز را به عنوان رئیس هیئت‌داوران معرفی کرد، بسیاری به او حمله کردند، چون این بازیگر عقاید ضدزن دارد. یکی از منتقدان در مقاله‌ای نوشته بود جایزه‌ای که از این هیئت‌داوران دربیاید، نتیجه نظر هیئت‌داورانی خواهد بود که رئیس آن یک مرد سفیدپوست مسن با عقاید ارتجاعی است، دقیقاً «جیمی آیرونز».