ساحل عباسی/

در آستانه روز درختکاری و هفته منابع طبیعی قرار داریم و رهبر معظم انقلاب نیز بنا به رسم هر ساله‌شان، دیروز دو اصله نهال غرس کردند. اهتمام ایشان به این سنت نیکو، گذشته از آنکه برآمده از ضرورتی عقلانی است که امروزه همه به آن اذعان دارند، در توصیه‌های دین مبین و سیره اهل‌بیت(ع) نیز ریشه دارد که در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا به آن پرداخته‌ایم.

* محیط زیست و طبیعت در فرهنگ اسلامی از چه جایگاهی برخوردار است؟

حفظ و مراقبت از طبیعت موضوع مهمی در فرهنگ اسلامی است؛ اسلام همه مسلمانان را به حفظ و توجه کردن به پیرامون خود و سلامت نگاه داشتن زمینی که بر آن زندگی می‌کنند، موظف کرده است. افرادی که در حفظ طبیعت کوشا نیستند و از زمین چونان خانه خود مراقبت نمی‌کنند و طبیعت را مورد بی‌مهری قرار می‌دهند، باید بدانند مورد نکوهش خالق هستی قرار می‌گیرند؛ چرا که با اشاره صریح روایات، طبیعت مادر انسان است و مراقبت از آن کمترین وظیفه هر انسان در قید حیات است. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمودند: از زمین محافظت کنید چرا که مادر شماست؛ همچنین فرمودند: هر کسی که به عالم طبیعت خوبی یا بدی کند، باید بداند که طبیعت از اعمال او آگاه است؛ به این معنا که طبیعت دارای شعور است و در برابر اعمال ما واکنش نشان می‌دهد؛ بنابراین طبیعت انفعالی عمل نمی‌کند. خداوند متعال نگاه ویژه‌ای به حفظ طبیعت دارد و بر آبادانی تأکید ویژه‌ای دارد؛ به‌نحوی که در آیه 61 سوره شریف هود آمده است: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ»؛ خداوند شما را از زمین آفریده و دوست دارد به عمران و آبادی آن همت گمارید.

* بر این اساس می‌توان گفت حفظ و گسترش منابع طبیعی یک مسئولیت همگانی به شمار می‌رود؟

بله؛ شکی در صحت این موضوع نیست. حفظ منابع طبیعی به حفظ زندگی بشریت کمک می‌کند و حفظ زندگی بشریت و برخورداری نسل‌های آینده از زندگی سالم مسؤولیتی همگانی است که مربوط به یک شخص یا اداره یا نهادی خاصی نمی‌شود؛ بلکه تک‌تک ما موظف به مراقبت از آن و تحویل دادن سالم آن به آیندگان هستیم. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه نکته‌ای به یاد ماندنی و جالب دارند؛ ایشان فرموده‌اند: از خدا بترسید درباره بندگان او و سرزمین‌هایش؛ زیرا از شما حتی نسبت به قطعه‌های زمین و چهارپایان سؤال خواهد شد؛ چرا که آنچه در روی زمین است مربوط به عموم مردم جامعه است، نه مربوط به یک شخص خاص. بر اساس این روایت که در نهج‌البلاغه آمده، بزرگ‌ترین خیانت‌ها به امت و عموم مردم، آلوده کردن طبیعت و محیط زیست عنوان شده است؛ خیانتی که متأسفانه امروز سرمایه‌داران با بی‌توجهی دولت‌ها در اطراف شهرها، هم به طبیعت و هم به مردم روا می‌دارند؛ آلوده‌سازی محیط زیست خیانت به شمار می‌رود؛ بنابراین مراقبت از سرمایه‌های همگانی و عدم تخریب محیط زیست به عنوان یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های انسانی وظیفه دینی و اجتماعی به شمار می‌رود. بنده بر این باورم اگر مسئولان ایمان و اعتقاد به معاد و قیامت را در مردم تقویت کنند و اینکه در برابر هر کاری باید جوابگو باشیم؛ موجب پایان یافتن بسیاری از رفتارهای مخرب انسانی می‌شود. پیامبر اکرم(ص) در روایتی فرموده‌اند: حیوان یا پرنده‌ای نباید به ناحق کشته شود و اگر بی‌جهت کشته شود به غیر از موارد خاصی که خداوند خوردن آن را برای بشر حلال کرده است، افراد در روز قیامت باید پاسخگو باشند و مورد مؤاخذه قرار می‌گیرند.

* آیا هر فرد و گروهی تنها نسبت به پیرامون خود چنین مسئولیتی دارد؟

روایتی از رسول خدا(ص) در کتاب شریف کافی آمده است که مسلمانان را از آلوده‌سازی شهرهای مشرکین هم نهی کرده است؛ امام صادق(ع) از قول پیامبر اکرم(ص) فرمودند: آب هیچ گروه و ملتی را آلوده نکنید. بی‌شک طبیعت و محیط زیست سرمایه‌ای برای آیندگان به شمار می‌رود؛ بی‌توجهی به حفظ طبیعت، بی‌توجهی به نیازهای نسل آینده و متضرر شدن نسل‌های بعدی است. رفتار مطلوب امروز ما با طبیعت موجب می‌شود که آیندگان از ما به نیکی یاد کنند؛ امام علی(ع) در عهدنامه خود به مالک اشتر فرمودند: مالک! همت خود را صرف آباد کردن زمین و مراقبت از محیط زیست قرار بده؛ حتی بیشتر از همت خود برای جمع کردن درآمد. افرادی که برای جمع ثروت اقدام به نابودسازی درختان یا فضاهای سبز و از بین بردن منابع طبیعی می‌کنند، به لحاظ شرعی ضامن و مدیون همه مردم و طبیعت می‌شوند. در سیره پیامبراکرم(ص) آمده که حتی در جنگ‌ها به  لشکریان توصیه می‌کردند تا زمانی که مجبور و مضطر نشده‌اید، درختی را قطع نکنید. امام صادق(ع) نیز سه گروه را مورد لعن قرار داده و از  رحمت خدا به دور دانسته‌اند: کسانی که اماکن عمومی و سایبان مسافران را آلوده می‌کنند؛ کسانی که آب‌های عمومی را غصب می‌کنند و کسانی که سد معبر کرده و راه را بر عابران می‌بندند.