دهم ماه رجب مصادف است با سالروز ولادت جوادالائمه(ع)؛ یگانه فرزند امام رضا(ع) و مولودی که به تعبیر آن حضرت برکات زیادی را برای جامعه شیعه به همراه داشت و شبهاتی را که از سوی گروه‌هایی چون واقفیه مطرح می‌شد، برطرف کرد. به این مناسبت در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر حمیدرضا مطهری، مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مسئله وحدت اسلامی را در سیره پیشوای نهم شیعیان مورد بررسی قرار دادیم.

اهمیت وحدت اسلامی در سیره معصومین(ع)

حجت‌الاسلام مطهری با بیان اینکه، اهتمام به وحدت در جامعه اسلامی از عصر نبوی مورد توجه معصومان بود و تا پایان عصر ظهور نیز همواره مورد توجه پیشوایان معصوم(ع) هست و بزرگان و علما نیز غالباً بر این نکته تأکید داشته‌اند، می‌گوید: در آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران داریم که «وَاعتَصِموا بِحَبلِ الله جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا وَاذکُروا نِعمَتَ الله عَلَیکُم إِذ کُنتُم أَعداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلوبِکُم فَأَصبَحتُم بِنِعمَتِهِ إِخوانًا» یعنی همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید؛ نعمت بزرگ خدا را بر خود، به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دل‌های شما، الفت ایجاد کرد و به برکتِ نعمتِ او برادر شدید. پیامبر(ص) نیز تفرقه را سبب خروج از اسلام و مرگ جاهلی معرفی کرده و فرمود: «مَنْ فَارَقَ اَلْجَمَاعَه قِیدَ شِبْرٍ فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَه اَلْإِسْلاَمِ عَنْ عُنُقِهِ» یا «مَنْ فَارَقَ اَلْجَمَاعَه مَاتَ مِیتَه جَاهِلِیَّه» که نشان می‌دهد یکی از دغدغه‌های پیامبر(ص) وحدت اسلامی بوده است. ائمه(ع) نیز در دوران‌ها و مناسبت‌های مختلف بر حفظ وحدت تأکید داشتند. امام جواد(ع) همانند اجداد بزرگوارشان اهتمام ویژه‌ای به حفظ وحدت اسلامی در جامعه داشت و به شیوه‌های مختلف به این نکته تصریح کرده و به آن عمل می‌کرد.

او با بیان نمونه‌هایی از رفتار و گفتار امام جواد(ع) در این زمینه توضیح می‌دهد: یکی از مهم‌ترین اقدام‌های آن حضرت(ع) برای ایجاد همگرایی اسلامی، احترام به مخاطبانشان بود؛ به خصوص در مناظرات و گفت‌وگوهای بسیاری که امام جواد(ع) داشت. متأسفانه امروزه در مباحث و مناظرات علمی و... تمام هم و غم این است که به طرف مقابل بقبولانند که شکست خورده و او را در مقابل چشم دیگران به نوعی تحقیر کنند، اما در زندگی امام جواد(ع) خلاف این رفتار را می‌بینیم.

امام جواد(ع) از بی‌احترامی به عقاید مخالفان پرهیز می‌کرد

این استاد حوزه و دانشگاه می‌افزاید: یکی از مناظرات معروف امام جواد(ع)، مناظره با یحیی بن اکثم است؛ مناظره‌ای که خاندان عباسی آن را برای کوچک کردن و کاستن از جایگاه والای امام(ع) بر پا کردند. یحیی بن اکثم عالم برجسته دربار بود و به گمان خود سؤالات بسیار پیچیده‌ای از امام جواد(ع) پرسید، اما امام که سن بسیار کمی هم داشت نه تنها به تمام آن‌ها کامل پاسخ داد، بلکه به جنبه‌های دیگری که در سؤال‌ها به آن اشاره نشده بود نیز پرداخت، به طوری که همه متحیر شدند؛ یحیی بن اکثم نیز به فضل و مرتبت علمی امام اعتراف کرد و سر خضوع و تسلیم در برابر او فرود آورد.

او تشریح می‌کند: در مجالس مناظره رسم بر این بود که طرف مقابل هم باید سؤال می‌پرسید و این پاسخگویی‌ها جایگاه علمی افراد را نشان می‌داد. امام جواد(ع) وقتی حالت یحیی بن اکثم را دید از پرسش خودداری کرد و در مقابل اصرار مأمون بر پرسیدن سؤال، هر چند که او اعتقادی به امامت امام نداشت، اما احترام جایگاه او را حفظ کرد.

حجت‌الاسلام مطهری تأکید می‌کند: امام(ع) از بی‌احترامی به عقاید مخالفان پرهیز می‌کرد؛ چنان که در مجلس مناظره‌ای فردی از امام جواد(ع) درباره فضائل یکی از خلفا و روایتی پرسید که بیان می‌کند: «جبرئیل به حضور پیامبر رسید و گفت: یا محمد! خدا به شما سلام می‌رساند و می‌گوید: من از ابوبکر راضی هستم، از او بپرس که آیا او هم از من راضی است؟» امام(ع) در پاسخ به این پرسش فرمود: من منکر فضیلت آن فرد نیستم؛ اما این سخن با آیه قرآن و سیره پیامبر(ص) سازگاری ندارد.

امام جواد(ع) به قرآن و سیره نبوی استناد می‌کرد

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: در حقیقت با این جمله، حضرت اعلام کرد که من به باور شما بی‌احترامی نمی‌کنم؛ اما در ادامه فرمود که این سخن با آیات قرآن و سیره نبوی سازگاری ندارد؛ پیامبر(ص) در روزهای پایانی عمر خود فرمود اکنون که زنده هستم به من دروغ بسیاری نسبت می‌دهند و وقتی از دنیا بروم قطعاً این دروغ‌ها بیشتر خواهد شد؛ چاره این است که اگر سخنی از من نقل کردند آن را بر قرآن عرضه کنید. اگر مطابق با قرآن بود، بپذیرید و اگر مخالف بود نپذیرید. این سخن با آیه قرآن سازگاری ندارد، زیرا در قرآن آمده است که ما از رگ گردن به شما نزدیک‌تر هستیم و از آنچه در قلب شماست اطلاع داریم؛ پس خداوند چطور از آنچه در قلب ماست اطلاع دارد، اما از رضایت فردی اطلاع ندارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پایان می‌گوید: سیره امام جواد(ع) برای ایجاد همگرایی استناد به مواردی است که مورد قبول طرف مخالف است و آن‌ها را می‌پذیرد. حضرت(ع) با استناد به قرآن و سیره نبوی که دو اصل مشترک در بین همه مسلمانان است، پاسخ برخی از مخالفان را به گونه‌ای می‌دهد که واکنش منفی آن‌ها را در پی نداشته باشد و به راحتی آن را بپذیرند. امام جواد(ع) با این استنادات ضمن اینکه سخن خود را تفهیم می‌کرد، سخن طرف مقابل را با استناد به چیزی که خود او قبول داشت به چالش می‌کشید.