قدس آنلاین: رمضان برای ما مردم، ماه خداخواهی و خداخوانی است، و ماه همزیستی مومنانه. فرارسیدن این ماه بویژه در روزگاران پیش از این، برای پدران و مادران ما پیغام‌آور همراهی و همدلی بوده است. از جست‌وجوی هلال ماه نو گرفته تا اطلاع رسانی درباره وقت سحری و افطار، پیشینیان ما را در این ماه، به همکاری و تعاون می‌خوانده است و از این رهگذر، مناسکی را شکل داده که البته پیوند ویژه‌ای هم با فولکلور هر منطقه دارد.
در فولکلور هر منطقه آداب و رسوم فراوانی وجود دارد که می‌توان از آن به عنوان «سنت‌های خداخوانی» یاد کرد. بخش عمده‌ای از این سنت‌ها، آوازهایی است که در آن، آوازخوان(ذکرخوان)، دیگران را به تکرار اذکار و ادعیه تشویق می‌کرده است. این سنت‌های آوازی که بسیار گسترده و ریشه‌دار بوده بویژه در ماه مبارک، رونقی دوچندان می‌یافته. صلوات‌خوانی، بسم‌الله‌خوانی، منقبت‌خوانی، مناجات‌خوانی، شب‌خوانی، سحرخوانی و... تنها بخشی از موسیقی رمضان است که در مناطق مختلف کشور، رواج داشته و دارد. با این وجود به نظر می‌رسد در روزگار معاصر، تلاش چندانی برای ثبت و ضبط این موسیقی‌های ارزشمند فولکلوریک انجام نشده است و مثلا تنها در یک مورد «بیش از ۹۰ نوع صلوات‌خوانی گروهی در نقاط مختلف ایران وجود داشته که متأسفانه در حال حاضر تنها دو نوع آن شناخته شده است.»
(هوشنگ جاوید/ گفت‌وگو با خبرگزاری میراث فرهنگی/ دوم مرداد ۱۳۹۱)
با این‌همه اما هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای دورمانده از سیطره فرهنگ مرکزی، می‌توان نشانی از این سنت‌های کهن یافت. چنانکه مثلا در تربت جام، بسم‌الله‌خوانی هنوز هم یکی از گونه‌های آوازی است. یکی از بهترین اجراهای بسم‌الله‌خوانی هم اجرای استاد کریم کریمی خواننده پیشکسوت موسیقی مقامی است؛ با این بیت آغازین که:
به بسم‌الله شروع کرد که گویم هر نفس هو هو
به غیر از هو و یا من هو، نگویم غیر الا هو...
نیز در این شهر، مانند بسیاری از شهرها و روستاهای دیگر خراسان، دهل‌نوازی سحری هنوز سنتی جاری است. در تربت جام، این دهل‌نوازی، فعالیتی نوجوانانه است و جالب آن که همه چند گروه دهل‌نواز که هر سحر، ساعاتی پیش از اذان صبح در محله‌های مختلف شهر می‌چرخند و دهل‌نوازی می‌کنند، نوه‌ها و نواده‌های دهل‌نوازان نامدار موسیقی مقامی هستند... د.
در این میان اما، سال‌ها پیش، به همت یکی از هنرمندان و دغدغه‌مندان رسانه ملی، دو قطعه مناجات‌خوانی در رادیو، ثبت و ضبط شده که هر دو قطعه، حالا دیگر جزیی از حافظه جمعی ما ایرانی‌ها هستند و در پس‌زمینه زندگی چند نسل از ما، جا گرفته‌اند.
«حسین صبحدل» کفاش‌زاده‌ای بوده که کار مداحی و مناجات‌خوانی را از حسینیه ارشاد آغاز کرده است... او بعدها به رادیو راه یافته و مسئولیت برنامه‌های معارفی آن رسانه را بر عهده گرفته است. استاد مرحوم صبحدل، برای سال‌ها، تهیه‌کننده برنامه‌های معارفی بوده و البته اهتمامی ویژه در ثبت اذان‌ها و قطعات مناجات‌خوانی داشته است. از این استاد، اذان جاودانه‌ای هم به یادگار مانده که سال ۱۳۵۳ در مسجد جلیلی تهران، ضبط شده و یکی از اذان‌هایی است که از نظر آوازی در اوج صدا، قرائت شده است...
یکی از این قطعات جاودانه مناجات‌خوانی، قطعه «ربنا» است که تیرماه ۱۳۵۸ با اجرای استاد «محمدرضا شجریان» در یکی از استدیوهای رادیو ایران ضبط شده است. این قطعه شامل فرازهایی از چهار آیه قرآن است که با عبارت ربنا آغاز می‌شود. استاد شجریان که در هنگام ضبط این قطعه ۳۸ سال سن داشته است، این فرازها را به شیوه مرکب‌خوانی، در دستگاه سه‌گاه و آواز افشاری(از منظر دستگاه‌های قرائت قرآن در مقام رَست و عجم) اجرا کرده است. این قطعه، به همراه قطعه «آواز افشاری»، با شعرِ این دهان بستی، دهانی باز شد/ تا خورنده‌ی لقمه‌های راز شد...، برای بیش از سی سال، پای ثابت لحظات افطار ایرانی‌ها بوده و البته همچنان هست.
«ربنا» اردیبهشت ۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی، به ثبت رسید.
قطعه دیگر مناجات‌خوانی که به همت استاد صبحدل ثبت و جاودانه شده، قطعه «سحرگهان» است که توسط استاد «قاسم رفعتی» در دستگاه بیات اصفهان اجرا شده. این قطعه هم که درواقع مناجات‌خوانی سحری است، برای سال‌ها در رادیو، پای ثابت لحظات اذان، بویژه اذان مغرب بوده است.
سحرگهان که موذن بر آورد آواز
به روی دل شود از حق در عنایت باز
بر آورند مناجاتیان قدس خروش
زنند بر صف روشندلان صلای نماز
بیا به مجمع ایمانیان یکدل و دین
که این گروه به یک قبله می‌کنند نماز...
در نخستین جشنواره آواها و نواهای رضوی در مرداد ۹۵ (نیز در شهریور ۹۷ در تالار وحدت) از استاد قاسم رفعتی، تجلیل شد.
انتهای پیام/
نظر شما