قدس آنلاین: در اقتصاد برای تحلیل رفتارهای اقتصادی معمولاً فرد نمونه یا شرایط ایده‌آل در نظر گرفته شده و بر اساس آن مدل‌سازی می‌شود، نمونه‌ای که می‌تواند به تمام جامعه سرایت داشته و رفتار افراد دیگر را شکل دهد. در مکتب اسلام ایده‌آل‌ها با الگوگیری از پیشوایان معصوم و رهبران دینی ساخته می‌شود. در این زمینه مفهومی به نام انسان کامل داریم که به تعبیر قرآن «لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَهٌ حَسَنَهٌ» یعنی پیامبر(ص) و ائمه(ع) اسوه هستند و نمونه ایده‌آل ما رفتار آن‌هاست، بنابراین باید تلاش کنیم رفتار آن‌ها را بشناسیم و خود را به آن‌ها نزدیک کنیم؛ هر چند که رسیدن به وضعیت آن بزرگواران در توان ما نیست؛ همان طور که امیرالمؤمنین(ع) به بعضی از اصحاب خود فرمودند: شما نمی‌توانید زندگی اینچنینی داشته باشید، ولی می‌توانید با خصلت‌هایی مانند پارسایی و پاکدامنی در رفتار و زندگی خود به من کمک کنید. در آستانه سالروز شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) و در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر سیدرضا حسینی، اقتصاددان و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به سیره اقتصادی آن حضرت پرداختیم تا بتوانیم رفتار آن حضرت را شناخته و در مسیر ایشان قدم برداریم.
کسب درآمد برای رضایت خداوند
حجت‌الاسلام حسینی با بیان اینکه برای تحلیل یا تبیین رفتار انسان‌ها اصول موضوعی در نظر گرفته می‌شود که یکی از آن اصول هدف افراد است، می‌گوید: اگر بخواهیم رفتار امام(ع) را به عنوان یک تولیدکننده مطالعه کنیم باید ببینیم که هدف و انگیزه امام از تولید و کسب درآمد چه بوده است؟ در اقتصاد رایج گفته می‌شود معمولاً افراد دنبال کسب درآمد یا سود هستند و تلاش آن‌ها بر این است که این سود و درآمد را حداکثر کنند. سود و درآمد برای کسب رضایت خاطر یا لذت و مطلوبیت از هزینه کردن درآمد و کالاها و خدمات و... نکته مهمی است که به رفتار انسان‌ها جهت داده و سمت و سوی رفتار او را مشخص می‌کند.
او اضافه می‌کند: نگاه امام(ع) به مال، ثروت، درآمد و سود یک نگاه توحیدی است؛ یعنی هدف ایشان رسیدن به مقام قرب الهی و کسب رضایت خداوند است نه رضایت خود. در آیه ۲۰۷ سوره بقره نیز در وصف امیرالمؤمنین(ع) آمده است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» یعنی از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد؛ اینکه چه کاری باید انجام داد؟ چه مقدار باید تولید کرد؟ چگونه باید تولید کرد؟ پاسخ همه این موارد اطاعت از فرامین الهی و کسب رضایت خداوند است. بر پایه این نظر اگر تولیدی حرام یا مکروه بود یا خداوند از آن رضایت نداشت در سیره ایشان ممنوع است و مواردی که مورد رضایت خداوند بوده و بر اساس دستورهای الهی واجب است، باید انجام شود.
منابع مالی امام علی(ع)
این کارشناس اقتصاد اسلامی به منابع مالی حضرت(ع) نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: انسان ممکن است منابع درآمدی متعددی داشته باشد یا به نوعی از مسیر و فعالیتی کسب درآمد داشته و بتواند امورات خود را اداره کند. امام علی(ع) چند منبع درآمد داشت که توجه به آن موارد در شناخت و تحلیل رفتار آن حضرت لازم است. منبع درآمد اول سهم‌بری از غنایم و بیت‌المال است که در صدر اسلام بیشتر مسلمانان از آن درآمد داشتند و در جنگ‌هایی که شرکت داشتند به طور مساوی غنایمی را دریافت می‌کردند. دومین منبع درآمد حضرت از اقطاع بود. در نظام مالی اسلام، دولت اسلامی مالک ثروت‌های طبیعی مانند زمین‌های موات و معادن است. یکی از شیوه‌های مدیریت این ثروت‌ها در صدر اسلام، اقطاع یا همان واگذاری به بخش خصوصی بوده است. رسول خدا(ص) در موارد متعدد که در کتاب‌های تاریخی و سیره ذکر شده است، زمین‌هایی را به شیوه اقطاع به برخی اصحاب خود که توان آباد کردن آن زمین‌ها را داشتند، واگذار می‌کردند.
او می‌افزاید: مورد بعدی انجام کار یدی است. در اوایل هجرت که سختی معیشت جلوه بیشتری داشت و امام زمین کشاورزی برای کار کردن نداشت، مقاطعه‌کاری می‌کرد؛ مقاطعه‌کاری نوعی قرارداد کاری است که اجرت کارپذیر به جای دستمزد روزانه بر مبنای مقدار کار تعیین می‌شد و به اصطلاح امروز همان پیمانکاری است. منبع درآمد مهم بعدی سرمایه‌گذاری در تولیدات کشاورزی و فعالیت به عنوان تولیدکننده بزرگ کشاورزی است. در این زمینه نقل‌های متعدد تاریخی وجود دارد که امیرالمؤمنین(ع) در مناطق مختلفی سرمایه‌گذاری کرده بود به خصوص در شهری به نام «ینبع» که امروزه از بنادر مهم عربستان سعودی است و به نوعی بنیان‌گذار و آبادکننده اولیه این شهر بود که بنا به برخی نقل‌ها زمین آنجا را به ۳۰هزار درهم خریده و آباد کرد.
ثروتی که در مسیر طاعت خدا هزینه می‌شد
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان می‌کند: بر اساس برخی نقل‌ها تعداد چاه‌هایی که حضرت(ع) در ینبع حفر کردند تا ۱۰۰ حلقه بود و با استفاده از آب آن چاه‌ها به کشاورزی مبادرت می‌کرد. بر اساس نقل‌های تاریخی میزان محصول این املاک در زمان حیات امام(ع) به روایت واقدی افزون بر یک هزار وسق(۶۰من) حدود ۱۸۰ تن بود. حجمی که با وجود کشاورزی سنتی و قدیمی محصولی بسیار چشمگیر است. درآمد حاصل از فروش این محصول هم بسیار زیاد بود؛ طبق برخی نقل‌ها از حضرت، زکات این محصولات برابر با ۴۰هزار دینار، ۴هزار دینار یا ۴۰هزار درهم بود؛ این در حالی بود که ثروت زیادی که امیرالمؤمنین(ع) کسب می‌کرد تماماً در مسیر طاعت و بندگی خدا هزینه می‌شد؛ درآمدی که با رعایت تمامی قواعد و فرامین الهی و از راه حلال و درست به دست می‌آمد. حضرت(ع) حتی برای فعالیت خود رشته تولیدی کشاورزی انتخاب می‌کند که نتیجه آن تأمین غذا و خدمت به مردم است؛ کاری که بیشترین خیر را عاید اجتماع کند.
او با تأکید بر ساده‌زیستی حضرت(ع) در تمام دوران زندگی می‌گوید: دو بحث ساده‌زیستی و فقیر و ناتوان بودن مالی نباید با هم خلط شود. امیرالمؤمنین(ع) با تمام ثروتی که داشت از نظر مصرف شخصی حداقل برداشت را از این درآمدها کرده و در نهایت سادگی زندگی می‌کرد؛ به گونه‌ای که بر اساس برخی نقل‌ها وقتی بعضی افراد به لباس‌های وصله‌دار حضرت انتقاد می‌کردند، در پاسخ و برای بیان دلیل ساده‌زیستی خود می‌گفت: صبحگاهان رهروان شب ستایش می‌شوند، یعنی ساده‌زیستی سبب سرعت کار ما در حرکت به سوی سعادت می‌شود.
الگویی برای تمام مسلمانان
این پژوهشگر می‌افزاید: نکته مهم دیگر در زندگی حضرت(ع) این بود که ایشان تمام آن ثروت زیاد، محصول‌ها و درآمدهای حاصل از آن را با رعایت سلسله مراتب و اولویت‌ها به نیازمندان تخصیص داده بودند؛ البته این طور نبود که خود را نادیده بگیرند بلکه حداقل‌هایی را برای خود، فرزندان و بستگان نگه می‌داشتند اما عمده این محصولات پس از برداشت تخصیص داده شده و چیزی ذخیره نمی‌شد مگر در حد ضرورت و کفایت که همان را هم گاهی ایثار می‌کردند.
او عنوان می‌کند: نکته مهم‌تر اینکه امام(ع) اصل ثروت‌های خود، همه زمین‌ها و چاه‌های کشاورزی را نیز برای فقیران و نیازمندان وقف کرده بود. حکایت‌های زیادی در این زمینه است؛ آن حضرت در زمینی چاهی حفر کرد تا به آب رسید به حدی که آب آن چاه به اندازه گردن شتر فوران می‌کرد. اشخاصی که آنجا بودند گفتند خوشا به حال وارثان علی! امام علی(ع) فرمود: به وراث مژده و خبر بده، این چشمه وقف گردیده تا درآمد آن در راه تأمین معاش و مخارج زائران خانه کعبه و مسافران در راه خدا به مصرف برسد. فروختن و بخشیدن و به ارث بردن آن جایز نیست. این وضعیت عمومی املاک و اموال امیرالمؤمنین(ع) بود که عمدتاً موقوفه بود. گزارش کاملی از موقوفات ایشان در کتاب «تاریخ المدینه المنوره» وجود دارد که لیست بلندبالایی است. در نقل‌ها آمده که حضرت علی(ع) از دسترنج خود و با درآمدی که با زحمت به دست می‌آورد هزار برده خریده و آزاد کرد.
نظر شما