قدس آنلاین:یکی از زیباترین لحظاتی که شعر به ما هدیه داده، محبت و شناخت سیره معصومین(ع) است. شعر علوی نیز یکی از دلکش‌ترین زیرشاخه‌های شعر دینی ما از روزگار قدیم تا امروز است که بررسی جوانب آن و کندوکاو در نقاط ضعف و قوت آن، می‌تواند برای شاعران در خلق آثار بهتر و عمیق‌تر و کارآمدتر مؤثر باشد. به مناسبت شهادت امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) با موضوع بررسی شعر علوی گفت‌وگویی با رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر، داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
* شاعران معاصر بر چه وجوهی از شخصیت حضرت علی(ع) تمرکز کرده‌اند و چه وجوهی از سیره و شخصیت ایشان مغفول مانده است؟
** در مدح و منقبت شخصیت برجسته امام علی(ع) وجوهی که از دیرباز تاکنون بیشتر مورد توجه شاعران قرار گرفته، عبارتند از: تولد در کعبه(مولود کعبه)، رشادت و شجاعت(فاتح خیبر)، سخاوت(بخشیدن انگشتر به سائل در بین نماز)، مظلومیت، غصب خلافت، سکوت و خانه نشینی ۲۵ ساله، یتیم‌نوازی، تنهایی و غربت و درد دل با چاه در دل شب‌های کوفه.
وجوهی از شخصیت علی(ع) که در اشعار شاعران معاصر کمتر به آن پرداخته شده نیز عبارتند از: عبودیت و بندگی، معرفی حضرت به عنوان الگوی حسنه برای نسل امروز، سیره و سنت عملی، مؤلفه‌های حکومت علوی(حق‌خواهی، آزاداندیشی، ظلم‌ستیزی، عدالت‌گستری)، فصاحت و بلاغت و خطبه‌ها و نامه‌ها(نهج البلاغه).
* آیا شاعران بیشتر به فضائل ایشان پرداخته‌اند یا به انعکاس واقعه غدیر خم و مسئله ولایت و زمامداری حضرت علی(ع)؟
** به استناد اشعاری که در مدح و منقبت حضرت علی(ع) سروده شده، باید گفت در شعر دینی و آیینی ما بیشتر به فضائل و کرامات ماورایی و قدسی حضرت پرداخته شده و کرامت‌های انسانی و فضائل اخلاقی آن حضرت همچنان مغفول مانده است. نسل امروز، حضرت علی(ع) را بیشتر به عنوان انسانی اسطوره‌ای می‌شناسند تا اسوه‌ای دست‌یافتنی؛ در حالی که به تعبیر استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری، امام علی «انسان مافوق» است، نه مافوق انسان. انسانی که قابلیت الگو شدن برای انسان معاصر را دارد و قابل پیروی است.
در مورد مسئله غدیر خم و ولایت نیز، من فکر می‌کنم ما بیشتر به حاشیه‌ها و وجه تراژیک این مسئله پرداخته‌ایم و از پرداختن به اصل مسئله و متن واقعه غافل مانده‌ایم.
* کدام شاعران معاصر در شعرشان نگاه دقیق‌تری به امیرالمؤمنین(ع) داشته‌اند و کدام یک از شاخصه‌های یک شعر علوی خوب در شعرهای علوی زمانه ما متجلی شده است؟
** در شعر مدرن دینی - قالب‌های نو - شاعرانی چون موسوی گرمارودی و طاهره صفارزاده نگاه دقیق‌تر و عمیق‌تری به سیمای مولی الموحدین علی(ع) داشته‌اند.
استاد گرمارودی با سپید سروده «در سایه‌سار نخل ولایت» که به ساحت ملکوتی مولا علی(ع) تقدیم شده، نام خود را در ذهن و زبان مردم این روزگار جاودان کرده است. هر چند وی شهرت خود را بیشتر وامدار شعر عاشورایی «خط خون» است، ولی این سپید سروده نیز در فخامت و استواری چیزی از «خط خون» کم ندارد. امتیاز این سپید سروده آن است که با ستایش ذات اقدس پروردگار آغاز می‌شود – موضوعی که متأسفانه در شعر دینی و آیینی شاعران جوان روزگار ما سخت مورد غفلت قرارگرفته است - و در ادامه با لهجه‌ای حماسی به بیان فضائل و کرامات مولی الموحدین می‌پردازد. نگاه نسل اول و دوم شاعران انقلاب نیز به بزرگان دین – به‌خصوص امام علی – نگاهی مستند، ارجمند و منطبق با حقایق و واقعیت‌های دینی و تاریخی است. شاعرانی چون علی معلم، سلمان هراتی، سیدحسن حسینی، قیصر امین پور، حسین اسرافیلی، ساعد باقری، زکریا خلاقی، علیرضا قزوه، محمدکاظم کاظمی، عبدالجبار کاکایی و ...
* با آنکه شاعران معاصری مثل گرمارودی، صفارزاده، امین پور، منزوی و... در خصوص شخصیت حضرت علی(ع) شعر سروده‌اند، چرا بیشتر غزل معروف شهریار زبانزد خاص و عام است؟
** بی هیچ تردیدی غزل استاد شهریار با مطلع «علی‌ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را» غزلی فاخر و برخوردار از مؤلفه‌های زیباشناختی است. این غزل، شعری «سهل و ممتنع» است که هم در دایره توجه خواص قرار گرفته و هم به ذهن و زبان مردم کوچه و بازار راه یافته است. البته داستان خواب آیت الله مرعشی نجفی نیز در شهرت مردمی آن بی‌تأثیر نیست. بخش عمده‌ای از شهرت این شعر نیز مدیون خلوصی است که استاد شهریار در سرودن آن داشته است.
* آیا درباره اشعار علوی سروده شده تحلیل و بررسی انجام و گزیده این اشعار منتشر شده‌اند؟
** بله، هم پیش و هم پس از انقلاب مجموعه‌ها و دفاتر برگزیده فراوانی از اشعار علوی چاپ و منتشر شده که هنوز مورد نقد و بررسی جدی قرار نگرفته است. البته پژوهشگران ارجمندی چون استاد مجاهدی، دکتر سنگری، دکتر کافی و... پژوهش‌هایی در حوزه شعر دینی و آیینی روزگار ما انجام داده‌اند که قابل تقدیر و ستایش است، اما در حوزه نقد هنوز در گام‌های اولیم. برای آسیب‌شناسی شعر دینی و آیینی این روز و روزگار باید گام‌های بلندتری برداریم. فقر نقد در این حوزه تا حدودی به مقاومت جامعه دینی در برابر آسیب شناسی این گونه ادبی نیز برمی‌گردد.
متأسفانه امروز بعضی با این استدلال که بدون اذن و عنایت اهل بیت(ع) و روح القدس نمی‌توان به حریم شعر آیینی پا نهاد و در مدح و منقبت آنان شعر گفت، شعر آیینی را در هاله‌ای از تقدس پیچیده‌اند و به هیچ‌کس اجازه ورود به حوزه نقد و آسیب‌شناسی آن را نمی‌دهند. برخلاف چنین تصوری، مقام معظم رهبری، این گونه ادبی را از نقد بی نیاز نمی‌دانند و همواره در خط مقدم این جبهه به روشنگری پرداخته و بر این نکته تأکید کرده‌اند که در برابر بیان مطالب انحرافی و خرافی که سبب مخدوش شدن چهره اسلام و وهن خاندان رسالت می‌شود، نباید ساکت، بی تفاوت و منفعل بود و با مؤاخذه و تذکر به شاعر و مداح، باید از تکرار چنین مسائلی پیشگیری کرد.
* از آغاز شعر فارسی تاکنون حضرت علی(ع) در شعر شاعرانی مانند، کسایی، ناصر خسرو، بیدل و... حضور داشته؛ سیر این حضور از گذشته تا کنون چه تغییری داشته است؟
** شعر علوی بزرگان و متقدمان ادب پارسی آمیزه‌ای از معرفت و محبت است. امروز اما «معرفت دینی» در شعر آیینی ما در حاشیه قرار گرفته و شاعران بیشتر به دنبال تحریک احساسات مخاطبان خود هستند.
در سال‌های اخیر، به خاطر پیوند شعر آیینی با محافل و مجالس دینی – به‌خصوص هیئت‌های مذهبی – شاهد نوعی سطحی‌نگری و ساده‌پسندی در شعر آیینی هستیم که به موجودیت و اعتبار این شعر ضربه می‌زند.
شعر هیئت فرزند شعر آیینی است و باید رابطه «پدر و پسری» بین آن‌ها برقرار باشد که متأسفانه به هزار و یک دلیل نیست. الآن سال‌هاست که بین این پدر و پسر اختلاف و جدایی افتاده و پسر از پدر حرف شنوی ندارد و راه خودش را می‌رود. امروز شاعران هیئتی بیشتر به دنبال چهره شدن و نام و آوازه‌اند و در فضاهای مجازی به دنبال جمع کردن «لایک» و «فالوور»! و چون می‌خواهند راه صد ساله را یک شبه طی کنند، همزبانی و همنشینی با شعر و شاعران آیینی برایشان چندان دلپسند و خوشایند نیست. نسل شاعران هیئتی - که بیشتر جوان و نوجوانند – فکر می‌کنند پیروی از پیشکسوتان شعر آیینی که قصد دارند برای آنان پیری و پدری کنند، دست و پایشان را می‌بندد و جلو پیشرفتشان را می‌گیرد، به همین خاطر امروز شاهد گسست غم‌انگیزی بین شعر آیینی و شعر هیئتی هستیم. گسستی که عوارض سنگین و غیرقابل جبرانی برای شعر و ادبیات آیینی ما خواهد داشت و این قطار را از ریل تعادل و توازن خارج خواهد کرد، چنانکه آثار و عوارض نگران‌کننده آن را در سال‌های اخیر می‌بینیم.
* با توجه به حجم اشعار سروده شده چقدر از این اشعار توانسته به میان مردم راه پیدا کند و منبرها و مداح‌ها چقدر به این اشعار توجه کرده‌اند؟
** خوشبختانه با توصیه‌های راهگشای پیران و پیشکسوتان شعر آیینی، شاعران اصیل آیینی در سال‌های اخیر با خلق و آفرینش آثار فاخر، گام‌های بلندی در مسیر اعتلا و ارتقای شعر دینی روزگارمان برداشته‌اند. امروز انصافاً شعرهای آیینی خوب و فاخر کم نداریم، ولی مشکل اینجاست که مداحان اهل بیت(ع) به این شعرها التفاتی ندارند و آنچه را خود می‌پسندند برای اجرا در برنامه‌های مذهبی برمی‌گزینند. شعرهایی که علاوه بر ضعف‌های ساختاری و تکنیکی، اغلب از مضامین سستی برخوردارند که موجب وهن خاندان رسالت می‌شود. این مشکل به عدم تعامل بین شاعران و مداحان برمی‌گردد که باید برای آن چاره‌ای اندیشید.
نظر شما