قدس آنلاین: موزه‌ها و مراکز فرهنگی روایتگر تاریخ و هویت فرهنگی و دینی یک جامعه و زوایای پنهان آن است. در میان موزه‌های کشور، موزه‌های حرم منور امام هشتم(ع) نیز مجموعه ارزشمندی را فراهم ساخته تا زائران و مجاوران این بارگاه روحانی، از آثار و اشیای تاریخی و ارزشمندی که در آن‌ها نگهداری می‌شوند بهره‌مند شوند. بیست و نهم اردیبهشت «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی» را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و یافتن برخی از پرسش‌هایمان در خصوص گنجینه‌های ارزشمند در بارگاه مطهر امام رضا(ع) دیدیم.

گفت‌وگوی ما را با حجت‌الاسلام والمسلمین سید جلال حسینی در ادامه دنبال کنید.

چه ویژگی‌های خاصی در موزه‌های آستان قدس رضوی در مقایسه با سایر موزه‌ها وجود دارد؟

موزه‌های آستان قدس رضوی مانند سایر موزه‌های ایران و جهان نهادی دائمی و بستری برای نمایش مدنیت، تاریخ، فرهنگ و منابع طبیعی جامعه ما از گذشته تا عصر حاضر است، اما موزه‌های این آستان مقدس در تفاوت با بسیاری از موزه‌ها به عنوان یک دالان معرفت، مکمل زیارت شناخته می‌شود. رسالت موزه‌های متعلق به آستان قدس رضوی مانند دیگر موزه‌ها، حفظ ارزش‌ها و ایجاد هویت و معرفت است، اما آنچه جریان موزه‌های این نهاد مقدس را دائمی می‏کند، این است که این موزه‌ها بر اساس سنت حسنه وقف جریان یافته و این سنت از بطن انسانی جوامع نشأت گرفته است. موزه‌های آستان قدس رضوی مانند همه موزه‌ها، مخاطب‌محور بوده و وظایف و مأموریتش برای ایجاد بسترهای آموزشی و پژوهشی با حفاظت و نگهداری صحیح از میراث گذشتگان برای آیندگان، همچنین ایجاد محیطی مفرح و پرنشاط برای همه اقشار و سطوح اجتماعی است، علاوه بر این موزه‌های آستان قدس رضوی به دلیل تقدسی که نشأت گرفته از انتساب آن‌ها به امام ثامن و ضامن، حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است، به موضوع مهمی یعنی حفظ ارزش‌ها برای مقابله با استحاله فرهنگی نیز پایبند است. این موزه تلاش دارد با تکیه بر سیره علمی و عملی امام رضا(ع) و ترویج معارف قرآن و مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از طریق رسانه موزه‌ای، با بهره‌گیری بهینه از منابع موقوفات و نذورات، برای اقشار مختلف به‌ویژه جوانان جامعه هویت‌بخش و تأثیرگذار باشد.

مطابق اعلام مسئولان و مدیران مربوط در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تعداد قابل توجهی از اشیای موزه‌ای و تاریخی، قرآن‌ها و کتب خطی، چاپ سنگی و چاپی نفیس، برگ اسناد تاریخی و قدیمی، نشریات ادواری و.... متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی وجود دارد، چرا مطابق یک برنامه تنظیمی، همه این اشیا و آثار ارزشمند در داخل موزه‌های حرم مطهر امام رضا(ع) تاکنون به نمایش در نیامده و این اشیا برای مشاهده بازدیدکنندگان تعویض نمی‌شوند و تغییر نمی‌کنند؟

بحث مربوط به دلایل عدم تغییر و جابه‌جایی اشیای داخل موزه‌های آستان قدس رضوی بحث مفصلی است که از حوصله این گفت‌وگو خارج است، اما باید بگویم هرگونه توسعه‌ای نیازمند تحول است و در موضوع مورد بحث ما یعنی موزه‌های حرم مطهر رضوی هم هر گونه تغییری نیازمند نگرش ژرف و تحول در وضع موجود است. بدون تردید، تغییر در وضعیت فعلی مجموعه موزه‌های این نهاد مقدس بستگی به دو اقدام مهم دارد؛ ابتدا «ایجاد بستر مناسب از نظر تخصصی و منابع مالی برای بهینه‌سازی وضع موجود» و دیگری «ایجاد تحول در تشکیلات فعلی با هدف رفع موانع و بروکراسی اداری در راستای فراهم‌آوری شرایط دسترسی مناسب مجریان متخصص به منابع اصلی».

در توضیح این مطلب باید بگویم در حال حاضر مدیریت و سرپرستی آثار موزه‌ای و مجموعه خزانه در این نهاد مقدس و مدیریت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از یکدیگر جداست و همین عدم یکپارچگی سبب شده سهولت و دسترسی سریع کارشناسان موزه‌ها برای شناسایی نفایس موجود در خزانه آثار و اشیای ارزشمند به راحتی مقدور نباشد. همچنین نیاز فوری و ضروری آثار خزانه به کارشناسی حرفه‌ای و تفکیک اموال قابل نمایش و نفایس از آثار غیرقابل نمایش از دیگر ضروریات در این زمینه است؛ ضمن اینکه نیاز اشیای خزانه به حفاظت و مرمت هم از دیگر موضوعات مهم در این خصوص است.

همان‌طور که می‌دانید یکی از مباحث مهم در حفاظت اشیا، مرمت آن‌هاست. همیشه هزینه درمان از هزینه پیشگیری بیشتر است و در همین خصوص هزینه پیشگیری برای تمامی اشیا در یک مرحله انجام می‌شود، ولی هزینه درمان فقط برای یک شئ لحاظ می‌شود، از طرف دیگر مواد و مصالح مصرفی برای مرمت اشیا به دلیل مرغوبیت مواد اولیه و نیز تجهیزات و دستگاه‌های مورد استفاده که اغلب وارداتی هم هستند، معمولاً گران بوده و هزینه زیادی را به خود اختصاص می‌دهند. از دیگر چالش‌های مهم در این زمینه، تنوع اشیا از نظر جنس و ابعاد آن است که ایجاد فضاهای اختصاصی در مخزن برای نگهداری یک شئ خاص را می‌طلبد و نیز تنوع جنس اشیا سبب شده متناسب با تنوع اشیا، شرایط محیطی خاص آن اشیا را تأمین کنیم و این یعنی باید برای ساختمان مخازن و نصب تأسیسات و قفسه‌بندی فضا، هزینه‌های بیشتری صرف شود. نیاز به بودجه کافی و بهره‏گیری از امکانات مالی مورد نیاز برای توسعه فعالیت‌های کارشناسی و مستندسازی مرتبط با آثار، نبود فضای کافی برای نمایش حداکثری آثار قابل ارائه، نصب برخی آثار از هنگام ساخت بنای موزه و نبود فضای نگهداری برای جابه‌جایی و انتقال آثار، عدم امکان نمایش برخی از آثار فوق‌العاده نفیس و بسیار بزرگ موجود در خزانه به دلیل نیاز به حضور و استفاده از متخصصان خبره برای کارشناسی آثار و.... از دیگر موارد مرتبط با پاسخ به این پرسش است که به اختصار بیان کردم.

در راستای رفع برخی از این مشکلاتی که بیان کردید در دوره مدیریت تولیت سابق آستان قدس رضوی، طرحی مربوط به احداث موزه جامع رضوی برای تمرکز موزه‌های پراکنده بارگاه مطهر امام رضا(ع) مطرح شد، سرنوشت این طرح به کجا رسید؟

در مدت 41 سال گذشته یعنی دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون، حجم موقوفات و نذرهای مختلف در زمینه‌های گوناگون ازجمله در زمینه آثار و اشیای موزه‌ای افزایش فوق‌العاده‏ای داشته است. از طرف دیگر با وجود تلاش مدیران عالی آستان قدس رضوی در مدت چهار دهه گذشته برای توسعه موزه‌ها و سایر مراکز فرهنگی، همچنان نیازمند توسعه و تحول در این حوزه هستیم. بررسی‏های کارشناسان داخلی سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها نشان می‌دهد در شرایط حاضر، ساخت یک موزه بزرگ دایره‌المعارفی برای آستان قدس رضوی(موزه جامع رضوی) با توجه به تنوع آثار و توقع مخاطبان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از این رو پروژه‌ای در سال‌های اخیر با عنوان موزه جامع رضوی در پنج طبقه و در حدفاصل باب الرضا(ع) و باب الکاظم(ع) بارگاه منور امام هشتم(ع) توسط سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی (سازمان عمران و توسعه حریم حرم سابق) در دست اقدام قرار گرفت که هم اکنون مراحل ساخت این موزه توسط آن سازمان در حال پیگیری است، اما ساخت این موزه جامع، طولانی مدت (بیش از 10 سال) خواهد بود و پس از تکمیل نهایی آن، مطابق ضوابط اداری و دستورعمل‌های موجود برای بهره‌برداری به سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تحویل خواهد شد و در این صورت می‌توان از آن برای نمایش بیشتر آثار موزه‌ای موجود در خزانه آستان قدس رضوی برای بهره‌مندی بازدیدکنندگان استفاده کرد. بدون تردید شیوه ارائه در موزه‌های جدید که مخاطب‌محور هستند باید متناسب با شیوه‌های ارائه در نسل جدید موزه‌ها و با استفاده از فناوری‌های روز باشد تا در تأثیرگذاری و ابلاغ پیام موزه به مخاطبان، موفق باشیم. این موضوع مسئولیت معماران و سازندگان بنای این موزه را بسیار سنگین می‏کند، زیرا آستان قدس با ساخت موزه جامع رضوی تنها به یک ساختمان برای موزه جدید دست پیدا نمی‌کند، بلکه توقع جهانیان و اقشار مختلف بازدیدکنندگان در عصر حاضر از این آستان، خلق یک اثر ماندگار و به عبارت دیگر نگین درخشان دیگری در کنار نگین‌های برجسته تاریخی و فرهنگی یک هزارسال گذشته در این آستان مقدس است که مجهز به زیرساخت‌های عظیم فناوری و علم و دانش روز در عرصه موزه‌داری هم باشد.

تا زمان تکمیل شدن طرح ساخت موزه جامع رضوی، چه اقدام مؤثری توسط سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی اندیشیده شده است؟

تا زمان ساخت چنین موزه‌ای با مشخصات خاص خود، موزه‌های حاضر به شدت نیازمند بهینه‌سازی و تحول در وضع موجود هستند و ایجاد شرایط لازم و کافی برای این تحول که مورد درخواست و اصرار مراجعان و مخاطبان داخلی و خارجی است نیازمند تأمین منابع مالی لازم و مصوب و فوق‌العاده است. بدون تردید اقدام‌های بنیادی که در حوزه‌های کارشناسی و مستندسازی آثار در همه قسمت‌های سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی انجام می‌شود نه تنها موجب بهینه‌سازی و ایجاد تحول در وضع موجود می‌شود بلکه برای برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های کلان در مدیریت موزه‌های آینده هم مهم و فوری خواهد بود. به عبارت دیگر در صورت عدم شناخت از وضع و منابع موجود فعلی و پیش‌بینی نیازهای لازم، قطعاً برای ساخت موزه‌ای جامع و جدید هم با ضعف و یا شکست مواجه خواهیم شد چون قادر به پیش‌بینی شرایط مناسب و لازم برای آینده فعالیت مؤثر این موزه‌ها و اثربخشی بهینه در بین بازدیدکنندگان به‌ویژه در بین نخبگان، فرهیختگان، دانشجویان، نسل جوان و... نخواهیم بود؛ به همین دلیل در تلاش هستیم اقدام‌های لازم و مقدور در زمینه جذب این منابع مالی و رساندن اهمیت این موضوع به مدیران و مسئولان مربوط در آستان قدس رضوی به منظور بهینه‌سازی موزه‏های موجود و اجرای برنامه تحولی در حوزه موزه‌های فعلی، تا حد امکان انجام شود.

یکی از مهم‌ترین موضوعات مرتبط با فعالیت موزه‌ها، جذب مخاطبان است، در این زمینه چه برنامه‌هایی برای موزه‌های حرم مطهر رضوی اندیشیده‌اید؟

یکی از شاخص‌های ارزیابی موزه‌ها از سوی شورای بین‌المللی موزهای جهان(ایکوم)، میزان بازدیدکننده سالانه آن‌ها و جذب مخاطبان است. بدون تردید افزایش مخاطبان موزه‏ها مستلزم سرمایه‏گذاری و توسعه فضای نمایشی است که با ساخت موزه جامع آستان قدس رضوی و نمایش بیشتر آثار و اشیای موزه‌ای موجود در خزانه این نهاد مقدس، ان‌شاء‌الله این موضوع در آینده اتفاق خواهد افتاد، اما همان‌گونه که بیان شد ساخت موزه جامع در حرم مطهر امام رضا(ع)، طولانی مدت خواهد بود. بنابراین بهینه‌سازی موزه‏های موجود باید در اسرع وقت در دستور کار قرار گیرد. برای اجرای برنامه تحولی در حوزه موزه‌ها در نخستین گام، نیاز به بهینه‌سازی موزه‌های فعلی است که برای این منظور اقدام‌هایی به عنوان پیشنهادهای مربوط در این زمینه اندیشیده شده است. تغییر نام صحن کوثر به صحن موزه کوثر و استفاده از فضای صحن موزه کوثر برای اجرای برخی برنامه‌های جنبی موزه‏ها، طراحی و ایجاد ورودی جدید و فراخواننده برای ساختمان‏های موزه‌ها، نصب اِلمان‌هایی از اشیای موزه‌ای در ورودی موزه‌ها، نصب نمادهای خاص از جمله ساعت آفتابی در صحن موزه کوثر برای متفاوت بودن این صحن با سایر صحن‌ها، حرکت موزه‌ها به سمت موزه‌های تعاملی با استفاده از فناوری‌های نوین موزه‌ای، استفاده از رویکرد مشارکتی در موزه‌ها و سهیم کردن بازدیدکننده در برنامه موزه‌ها، اجرای برنامه‌های نمایشی به صورت روایتگری از اشیای موزه‌ای در صحن موزه کوثر و داخل موزه‌ها، زیباسازی داخل موزه‌ها با استفاده از رنگ و فناوری‌های دیجیتال و سه بعدی، راه‌اندازی موزه‌های سیار و نمایش آثار موزه‌های آستان قدس رضوی در موزه‌های دیگر کشورها، نمایش آثار سایر موزه‌های داخل و خارج از کشور در موزه‌های آستان قدس رضوی، راه اندازی موزه‌های جذاب برای کودکان (با استفاده از اشیا و فناوری‌های نوین موزه‌ای) و پیش‌بینی فضای مناسب، ارائه برنامه‌های فرهنگی در موزه‌ها (رونمایی آثار، نمایشگاه‌های مناسبتی، برگزاری نشست‌های تخصصی و...)، راه اندازی موزه دیجیتال آستان قدس رضوی، راه اندازی سیستم «آی بی کن» در موزه‌های آستان قدس رضوی به منظور معرفی بیشتر اشیای موجود، تفکیک اشیای موزه‌ای از نقود و تحویل مخزن اشیا به معاونت موزه‌های این سازمان برای شناسایی و چرخش دائم اشیای موزه‌ای با اشیای موجود در مخزن، معرفی موزه‌های آستان قدس رضوی در داخل و خارج از کشور به زبان‌های مختلف (ولید موشن گرافیک، تیزر و... و پخش آن از طریق شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام و...)، تولید مولاژ از آثار موزه‌ای و... از جمله تدابیر اندیشیده شده در این زمینه است.