قدس آنلاین: فردا، بیست و سوم ذی‌القعده، در تقویم تاریخ رسمی کشور به نام روز زیارتی مخصوص امام رضا(ع) و بنا به قولی، سالروز شهادت آن امام همام نام‌گذاری شده و مطابق آموزه‌های دینی، زیارت مرقد مطهر رضوی از دور و نزدیک در این روز سنت بوده و نسبت به انجام آن بسیار سفارش شده است. به همین بهانه در این گزارش به بررسی اجمالی برخی از اسناد مرتبط با موضوع زیارت بارگاه مطهر امام هشتم(ع) موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی از سالیان بسیار دور پرداخته‌ایم.

وجود ۲هزار سند مربوط به زیارت در مرکز اسناد آستان قدس رضوی

رئیس اداره اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی درباره اسناد موجود در این مرکز مرتبط با موضوع زیارت می‌گوید: در فرهنگ مسلمانان به ویژه شیعیان، حضور در مشاهد شریف، بقاع متبرک و زیارت قبور پیامبران و ائمه اطهار(ع) و امامزادگان همواره مورد توجه بوده است، به طوری که فیض حضور در این اماکن، سعادتی بزرگ به حساب می‌آمده و نامیده شدن به القابی مانند «مشهدی»، «کربلایی» و... از جمله افتخارات زائران محسوب می‌شده است.

دکتر الهه محبوب ادامه می‌دهد: هم اکنون در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی و در مباحث گوناگون مرتبط با زیارت امام رضا(ع) حدود ۲هزار و ۱۰۹ سند وجود دارد که قدیمی‌ترین سند مربوط به سال ۱۰۱۲ قمری یعنی زمان شاه‌عباس صفوی و مربوط به پرداخت مواجب به شخصی به نام «امیرمحمد صالح رضوی»، زیارت‌نامه خوان حرم مطهر است.

وی اضافه می‌کند: این تعداد اسناد در موضوعاتی مانند: پرداخت مواجب به زیارت‌نامه خوان باشی‌ها (رئیس زیارت‌نامه خوانان) و زیارت‌نامه خوان‌ها، نایب الزیاره‌ها، کمک‌های نقدی و جنسی به زائران از جمله زائران پیاده، در راه ماندگان، زائران بیمار، تغذیه زائران در کارخانه زواری (مهمانسرای فعلی زائران)، کمک‌های متفرقه به زائران و... است.

*سندی به نام «برات زیارت»

رئیس این اداره به «برات زیارت» اشاره و خاطرنشان می‌کند: در گذشته حتی سندی به نام «برات زیارت» به زائرانی که به زیارت می‌آمدند در تأیید زیارتشان به آن‌ها داده می‌شد. سفر به مشهد مقدس، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز زیارتی جهان اسلام سابقه‌ای به قدمت تاریخ شکل‌گیری بقعه مبارکه بر مضجع شریف امام علی بن موسی الرضا(ع) دارد و سفارش‌های زیادی به زیارت حضرت رضا(ع) شده است و به غیر از سال جاری که شرایط خاصی در کشور و به خصوص در اماکن متبرکه و مذهبی به خاطر جلوگیری از شیوع و گسترش بیماری منحوس کرونا حاکم است، از گذشته تاکنون همواره زائران و مجاوران در روزهای زیارتی از مشهد و تمام نقاط جهان به زیارت مرقد مطهر حضرت رضا(ع) مشرف می‌شدند.

وی در توضیح سند برات زیارت موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی اظهار می‌دارد:

سند برات زیارت، ممهور به مهر تشکیلات آستان مقدس رضوی و مربوط به سال ۱۰۸۳ قمری یعنی دوره صفویه، هم اکنون به شماره سند ۱۱۴۴۹۸ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، البته اصل مهر تشکیلات آستان مقدس امام هشتم(ع) که روی این سند به عنوان تأیید زیارت زده شده است، مربوط به سال ۱۰۶۷ قمری (باز هم مربوط به دوره صفویه) است.

محبوب می‌افزاید: این سند به نظر می‌رسد یک سند برات زیارت باشد که به افرادی که برای زیارت به حرم مطهر امام رضا(ع) مشرف می‌شدند به عنوان نشان و مدرکی از این حضور معنوی داده می‌شده و آنان هم به یادگار در نزد خود نگه می‌داشته‌اند.

وی تصریح می‌کند: این سند متأسفانه به علت پارگی و آسیب‌هایی که از قبل دیده است، به طور واضح و شفاف قابل خواندن نبوده و تا آنجا که کارشناسان مرکز اسناد آستان قدس رضوی توانسته‌اند، مضمون این سند را با دقت مطالعه و بازخوانی کرده‌اند.

این دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته تاریخ ایران بیان می‌کند: در بخش‌های مختلف این سند تا آنجایی که کارشناسان مرکز آستان قدس رضوی توانستند آن را بخوانند، این گونه آمده است:

الحمدلله، فالصلوه علی محمد و آله الطاهرین...، جهت برات شد، در روضه مقدسه منوره متبرکه مطهره رضویه...، دولت نواب مستطاب معلی القاب...، خانی عظیم الشأنی...، الجود و الاحسانی، ... میربوداق‌ خانا(نام شخص است)... زیارت کرده... گذاره و از عتبه‌بوسان آن آستان قدس مکان، التماس فاتحه نموده و دعا کرد...

وی در ادامه می‌گوید: یک بیت شعر هم با مضمون: «هر که در این روضه درآید به صدق/ هست دعایش به یقین مستجاب» در این سند وجود دارد و این سند ممهور به مهر تشکیلات آستان قدس رضوی بوده که قدیمی‌ترین سجع مهر باقیمانده از تشکیلات آستان قدس در سال ۱۰۸۳ بوده است، البته همچنان که اشاره شد، اصل این مهر مربوط به سال ۱۰۶۷ قمری(دوره صفویه) است.

رئیس این اداره درباره این مهر نیز خاطرنشان می‌کند: در حاشیه و متن این مهر شعر شخصی به نام «بابا فغان شیرازی» نگاشته شده است با این مضمون: «گلی که یک ورقش آبروی نه چمن است، نگین خاتم سلطان دین، ابوالحسن است». این شعر در متن وسط مهر نگاشته شده و اسامی مبارک و مقدس حضرات چهارده معصوم(ع) هم در اطراف و حاشیه مهر درج شده است.

چرا این سند، به نام سند برات نام‌گذاری شده است؟

این مقام مسئول در بیان اینکه چرا این سند، به نام سند برات نام‌گذاری شده است، می‌گوید: در متن سند به صراحت اشاره به عبارت و عنوان «برات شد» شده است، همچنین این سند خود دارای چهار سند مجزا برای چهار نفر بوده که به غیر از اسامی اشخاص، بقیه متن سند برای این افراد یکسان نگاشته شده و در متن سند نام افرادی مانند: «کلب علی خان»، «میر بوداق خان»، «حیدرخان» و «حسن خان بیک» به وضوح مشاهده می‌شود.

سندی برای انتصاب «نایب‌الزیاره»

محبوب همچنین به اهمیت نصب شخصی به عنوان نایب‌الزیاره در تشکیلات آستان قدس رضوی اشاره و خاطرنشان می‌کند: از دیرباز و به خاطر اهمیت برخورداری از ثواب زیارت بارگاه مطهر امام هشتم(ع) از سوی حکام و سلاطین وقت، افرادی به عنوان نایب‌الزیاره در حرم مقدس امام رضا(ع) منصوب می‌شدند تا از طرف و به نیابت آنان مرقد و بارگاه مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) را زیارت کنند تا آنان هم از این طریق از ثواب، برکات و آثار معنوی این زیارت برخوردار شوند.

وی ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین اسناد مرتبط با موضوع «نایب‌الزیاره» در تشکیلات بارگاه مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع)، سند شماره ۴۵۱۴۲ موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بوده که مربوط است به صدور فرمان فتحعلی شاه قاجار در سال۱۲۲۱ قمری در زمینه انتصاب شخصی به نام «سیداسماعیل رضوی» به سمت زیارت‌نامه خوان حرم مطهر امام رضا(ع) و تعیین وی به عنوان نایب‌الزیاره خود.

رئیس این اداره درباره این سند اظهار می‌دارد: در متن این سند که ممهور به مهر فتحعلی شاه قاجار بوده و در متن طغری سند عبارت «لا اله الا الله، فرمان همایون شد» درج شده، این گونه آمده است: «آنکه چون رعایت جانب عالی، حضرت سیادت ‌منقبت، سلاله‌السادات، سیداسمعیل رضوی، منظور نظر فیض اثر و در آستانه مقدسه منوره رضیه رضویه علیه الف سلام و تحیت، نایب الزیاره نواب همایون پادشاهی است، لهذا از ابتدای هذه السنه اودئیل (اودئیل یکی از سال‌های زبان ترکی است) خیریت دلیل، او را زیارت‌نامه ‌خوان‌باشی زیارت‌نامه ‌خوانان آستان عرش‌بنیان و به ازاء خدمت مزبور، مبلغ ده تومان نقد و مقدار ده خروار غله به صیغه وظیفه در وجه مشارالیه مستمر و برقرار فرمودیم.

که همه ساله از بابت موقوفات سرکار فیض آثار بازیافت و صرف معاش خود نموده و در آستانه روضه مقدسه، نایب‌الزیاره نواب همایون شاهنشاهی باشد. عالیجاهان، معلی جایگاهان، عمال خجسته‌اعمال و مباشرین امور سرکار موقوفات روضه منوره، مبلغ و مقدار مزبور را همه ساله به صیغه وظیفه در وجه عالیحضرت مشارالیه، مهمسازی(آماده‌سازی) نموده و مطالبه رقم(فرمان) مجدد ننمایند... تحریراً (یعنی نوشته شده) در شهر صفرالمظفرد سنه ۱۲۲۱ قمری».