قدس آنلاین: برگزاری هیئت‌ها و مناسک مذهبی در طول تاریخ تشیع سابقه‌ای طولانی دارد، اما این نهاد نیز مانند هر نهاد دیگری با قرار گرفتن جامعه در شرایط گذر از سنت به مدرنیته شاهد تغییراتی بوده است. در چنین شرایطی ضروری است با شناخت درست این مناسک مذهبی بتوانیم با حفظ ریشه‌های اندیشه‌ای سنتی و مذهبی خود، پذیرای بخشی از این تغییرات باشیم. در کنار این مورد، گسترش ویروس کووید ۱۹ به سمتی پیش می‌رود که برگزاری هیئت‌های مذهبی در ایام کرونا به یک چالش جدی برای جامعه ایران تبدیل شده تا جایی که مقام معظم رهبری در سخنرانی خود به مناسبت عید قربان به این نکته اشاره کرده و برگزاری هیئت‌ها را منوط به تصمیم‌گیری ستاد ملی مدیریت بحران کرونا دانستند. به همین منظور با دکتر سید حسین فخر زارع، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، گفت‌وگو کرده‌ایم که متن آن را در ادامه می‌خوانید.

آقای دکتر! فلسفه پیدایش آیین‌ها و مناسک مذهبی چیست؟ چه پیوندی بین فلسفه دین و فلسفه این مراسم‌ها وجود دارد؟

پیش از هر مسئله‌ای باید بگویم همه ما مسلمان و پیرو آیین و شریعت خاصی هستیم، دین هم فلسفه خاص و کارکرد ویژه‌ای دارد. فلسفه دین آن طور که در قرآن بیان شده، عبادت و گشایش در نظام معرفتی انسان است تا شناخت انسان بالا برود و به سعادت برسد. قرآن راه‌ها را از چاه‌ها مشخص کرده تا انسان با عقلانیت راه را از چاه تشخیص دهد. این، هدف دین است. اما اضافه بر این، دین در برخی موسم‌ها در قالب مراسم آیینی و نهادهای مردمی کارکردهای جدیدی جز آنچه گفته شد نیز پیدا می‌کند که این‌ها کارکردهای غیرمستقیم دین هستند. در این حالت دین کارکردهای پنهان خودش را به واسطه آیین‌هایی که در قِبل دین عرضه می‌شود، نشان می‌دهد. برای مثال این کارکردهای پنهان، شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی، ایجاد انسجام و همبستگی اجتماعی، تعاون اجتماعی و روابط گرم و صمیمی است که بین انسان‌ها شکل می‌گیرد. هیئت‌ها و مراسم مذهبی توانسته به خوبی کارکردهای غیرمستقیم و پنهان دین را متجلی کند. هیئت‌ها که در جامعه شیعی، دیرینه زیادی دارد و پیشینه آن تا زمام حضرات ائمه پیش می‌رود، چون در راستای دین است، باید نظام معرفتی انسان شیعه را ژرف‌تر کند. انسان مؤمن در این هیئت‌های مذهبی می‌تواند ایثار، توجه به دیگران، غیرت و همت اجتماعی و فرهنگی را بیاموزد. این هیئت‌ها باید بتوانند از انسان‌ها، انسان واقعیِ مسلمان بسازند. این هیئت‌ها به انسان‌ها تمرین زندگی می‌دهند و عطش دانستن را در انسان زیاد می‌کنند. جمع‌بندی اینکه دین یک هدف و اسلوب مشخصی دارد، هیئت‌های مذهبی نیز چون از دل دین برمی‌آیند باید آن اهداف را برطرف کنند.

با وقوع انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی در برخورد با این فلسفه، چه تغییرات اندیشه‌ای پیدا می‌کنند؟

در جمهوری اسلامی هیئت‌ها از شکلی که در ادوار مختلف تاریخی و در پیش از انقلاب اسلامی داشتند خارج شده و شکل متمایزی پیدا کردند. ما می‌دانیم انقلاب اسلامی به ذات، هیئت ندارد، بلکه چون پیوند محکمی با دین و اسلام دارد، هیئت‌ها با انقلاب نقطه تلاقی شدیدی پیدا کرده‌اند، یعنی نقطه تلاقی انقلاب با هیئت در این است که هر دو پیوند مناسبی با دین دارند و هیچ کدام خارج از حوزه دین و اسلام نیستند. هیئت و انقلاب هیچ‌کدام به ذات دارای ارزش خاصی نیستند بلکه ارزش این دو به خاطر پیوند مناسبی است که با دین برقرار کرده‌اند. چون انقلاب اسلامی از متن باورها و ارزش‌های اسلامی برخاسته، در یک جامعه انقلابی نهادهای مذهبی و غیرمذهبی باید متناسب با این ارزش‌ها و باورها فعالیت‌های خود را سامان ببخشند. انقلاب اسلامی با اهداف متعالی و در عین عقلانیت شکل گرفته و از کنش‌های عجولانه و احساسی صرف برنیامده است. انقلاب یک جهان‌بینی داشت و همان موجب شد مردم در زمان دفاع مقدس از کشور خود دفاع و برای اهداف خود جانشان را هم فدا کنند. هیئت‌های مذهبی هم خارج از این گردونه نیستند، آن‌ها که رنگ و بوی انقلاب اسلامی گرفته‌اند در حقیقت رنگ دین و اسلام گرفته‌اند. خروجی این هیئت‌ها باید به فرزانگی و عقلانیت مردم کمک کند، باید درخت باورها، ارزش‌ها و هنجارهای خوب جامعه را بارور کند و سبک زندگی درستی را به مردم یاد بدهد. تنها یک تلقینات دگم از طریق ابراز احساسات نباشد، شور همراه با شعور باشد، احساسات همراه با عقلانیت و فرزانگی باشد.

ورود سیاست به هیئت‌های مذهبی تا چه حدی ممکن و پسندیده است؟

اگر به هیئت‌های مذهبی در ادوار مختلف تاریخ تشیع نگاه کنیم در آن‌ها غیر از اینکه به اهل بیت(ع) ابراز محبت می‌شده، به صورت آشکار و پنهان دارای تأثیرات مستقیمی در عرصه سیاست هم بوده است، یعنی کارکرد مهم هیئت‌های مذهبی، کارکرد سیاسی است؛ همان طوری که سرمنشأ این هیئت‌ها که امام حسین(ع) باشد یک حرکت سیاسی انجام داده است. مگر غیر از این است که اقدام امام حسین(ع) برای احقاق حق و اقامه حاکمیتی است که بر اساس موازین اسلامی باشد. سیاست و مذهب و به تبع آن آیین‌ها و مناسک مذهبی جدا از هم نیستند؛ یعنی اگر ما معتقدیم یکی از کارکردهای مهم دین در حوزه سیاسی و فرهنگی است مناسک مذهبی که از دل اسلام بیرون می‌آیند، نمی‌توانند جدا از سیاست باشند. وقتی همه این‌ها یعنی دین و مناسک در یک گردونه صحیحی باشند که آن اسلام است، هیچ انفکاکی بین سیاست و دین و به تبع آن، آیین‌های مذهبی و دین نمی‌توانیم احساس کنیم.

در وضعیت جدیدی که در آن قرار داریم، باید چه تدبیری را در خصوص برگزاری یا عدم برگزاری مناسک مذهبی اتخاذ کنیم؟

مسئله کرونا بسیار جدی است اما از طرفی ما آیین‌هایی داریم که در ارزش‌هایمان رسوخ کرده و بی‌توجهی به آن‌ها پیامدهای خوبی ندارد. در چنین شرایطی باید یک درجه‌بندی و اولویت‌بندی از مقتضیات حاضر داشته باشیم و یادمان باشد عقل بشر دارد این‌ها را مورد سنجش قرار می‌دهد. بعضی از کنش‌ها و رفتارها در هیئت‌ها گریزناپذیر هستند؛ ما اگر وارد هیئت شویم و بخواهیم شلوغ بازی در بیاوریم – منظورم اختلاط زیاد با دیگران است- چنان‌که در برخی از هیئت‌ها دیده شده است، مسلماً با مشکل کرونا روبه‌رو خواهیم شد و این نه تنها ممنوع است بلکه به لحاظ شریعت جایز نیست. اما برخی از کنش‌ها و رفتارها ضمن رعایت پروتکل‌های اجتماعی، قابل اجراست؛ یعنی ما ضمن رعایت فاصله فیزیکی و پروتکل‌های بهداشتی، عزاداری کنیم؛ این مطلوب است و عقل ما هم تأییدش می‌کند. یک مسئله بسیار مهم این است که ما در عصر جمهوری اسلامی زندگی می‌کنیم و جمهوری اسلامی باید نمونه کاملی از اسلامیت و عقلانیت ارائه دهد، به تبع آن هیئت‌های مذهبی که از دل این جامعه برخاسته باید متناسب با آن باشد. چه هیئتی تراز است؟ هیئتی که در راستای دینی باشد که سعادت جامعه را تأمین می‌کند و اصول انسانی مثل عدالت و آزادی را در جامعه گسترش دهد. اگر بخواهیم معیاری را در نظر بگیریم باید به منشأ اصلی‌تر آن یعنی دین مراجعه کنیم. مراجعه به دین یعنی ببینیم دین چه چیزی هست چه چیزی نیست، وقتی این را مشخص کردیم می‌توانیم در مورد هیئت‌های مذهبی هم بگوییم چه باید باشد و چه نباید باشد. ظلم به دیگران، بی‌اعتنایی به حقوق آن‌ها، ایجاد مزاحمت برایشان، بی‌اخلاقی‌های اجتماعی و... از نظر دین تقبیح شده است. به تبع آن هیئت‌های مذهبی نیز باید از این موارد دوری کنند. هیئت‌های مذهبی نباید فقط به توهمات و خواب‌هایی بپردازند که برای دین وجه نامبارکی را متجلی می‌کند.

ویژگی‌ها و آسیب‌های هیئت تراز انقلاب اسلامی

دو کارکرد مهم هیئت‌های مذهبی را از بین جمیع کارکردها می‌توانیم نام ببریم؛ یک، کارکرد شناختی که مربوط به معرفت‌بخشی است، وقتی فرد از هیئت امام حسین(ع) خارج می‌شود باید معرفتش با یک ساعت پیش که وارد هیئت شده متفاوت باشد. اما یک کارکردهای ساختاری هم هست؛ انسجام اجتماعی، هماهنگی اجتماعی و جمعی و بروندادهای اقتصادی از جمله آن‌هاست. مثلاً شخصی که وارد هیئت می‌شود با مشکلات همسایه‌ها و همشهری‌های خود آشنا شده و سعی می‌کند در حل این مشکلات اهتمام داشته باشد. البته کارکردهای دیگری مثل کارکردهای نیایشی، آموزشی و سیاسی نیز وجود دارد. آسیب‌هایی که رخ می‌دهد هم از قِبل همین‌هاست و دو جهت شناختی و ساختاری دارد. شناختی که به معرفت‌ها ضربه می‌زند، بدعت‌ها و حرف‌های نامناسب نمونه‌ای از کارهایی است که مردم و دشمنان را نسبت به دین بدبین می‌کند یا مثلاً استفاده از اشعار سست و غلوآمیز یا تحقیرآمیزی در مداحی‌ها که فقط برای گرفتن اشک از مردم استفاده می‌شود و مخالف هدف و قیام عاشوراست. اول هیئت‌ها باید بافت سنتی خود را حفظ کنند، مسلماً حرکت از سنت به جلوه‌های مدرن، با روح عزاداری چندان تناسب ندارد. من مخالف مدرن بودن و جلوه‌های جدید نیستیم، اما اینکه خودش را به صورت عمیق در ساختارهای هیئت‌ها نشان دهد، غلط است. مثلاً اینکه از آلات موسیقی در عزاداری‌ها استفاده شود. دوم هیئت‌ها باید بر اساس مدیریتِ صحیحِ هیئت امنایِ خوب و دارای عقل شکل بگیرد. این‌ها هستند که می‌توانند زمینه حضور فعالِ اندیشمندان و دغدغه‌مندان را در هیئت‌ها فراهم کنند. سوم سعی شود روابط متقابل و مناسبی بین قشر متخصص با اشاعه‌دهندگان یعنی مداحان برقرار شود تا بتوانند موازین اخلاقی را به درستی به جامعه معرفی کنند و آخر اینکه سعی کنیم در هیئت‌های مذهبی فرم و ساختار، جای محتوا را نگیرد. نظم مهم است ولی اگر تمام همت ما به این خلاصه شود که چگونه سینه بزنیم، این آسیب است، فرم نباید جای خود را به محتوا بدهد.