محمد شیخانی/

برخی وقایع و رخدادها تبدیل به یک مرکز ثقل می‌شوند به این معنا که می‌توانند تاریخ را به دوران پیش و پس از خود تقسیم کنند؛ از این منظر کودتای ۲۸مرداد سال ۳۲ قطع به یقین یکی از این رخدادهاست، زیرا واجد اهمیت فراوانی از نظر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی بود و رخدادی اثرگذار در تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. حجم کتاب‌های منتشر شده در زمینه کودتای ۲۸مرداد نیز خود مؤیدی بر این موضوع می‌تواند باشد.

ادبیات موضوعی در مورد این کودتا در تاریخ معاصر ایران بسیار فراوان است و هر ساله معمولاً کتاب جدیدی نیز براساس اسناد تازه منتشر شده و یا از رده خارج شده در مورد آن روانه بازار نشر می‌شود.

وجه اشتراک این کتاب‌ها عمدتاً این است که زاویه دید سیاسی و تاریخی دارند؛ البته این منظر کاملاً طبیعی است زیرا به یک پدیده سیاسی باید با همین گفتمان نگریست، اما نگرش ادبی و روایت‌محور و حتی داستان‌گونه به کودتای ۲۸مرداد نیز کتاب‌های خاص خود را دارد، هر چند که تبدیل به جریان غالب نشده و عمدتاً نوع نگاه به همان رهیافت تاریخی و سیاسی منحصر شده است.

از جمله کتاب‌هایی که با رویکرد ادبی در موضوع کودتای ۲۸مرداد نگارش شده می‌توان به «قصه کودتا» اشاره کرد که «ادوارد آپستاین» نگارش و حسن رهنما آن را ترجمه و توسط نشر رسا روانه بازار کرده است. ژانر این کتاب را می‌توان «رمان سیاسی» محسوب کرد؛ وقایع و رخدادهای منتهی به کودتای ۲۸مرداد و همچنین روز کودتا توسط این نگارنده در قالب ادبیات ریخته شده، اما پازل‌های تاریخی دست‌نخورده باقیمانده و مخاطب می‌تواند با زبان ادبیات با جریان این کودتای تاریخی آشنا شود.

اثر دیگر در این حوزه، نمایش‌نامه «خانه شماره ۱۰۹ خیابان کاخ» است که فرزانه آقایی‌پور آن را توسط انتشارات برنامه در معرض دید مخاطبان قرار داده است. فحوای اصلی این نمایش‌نامه برشی کوتاه از کودتای ۲۸مرداد و متمرکز بر رخدادهای پیش از کودتا و موشکافی نقش برخی شخصیت‌های داخلی در جریان کودتا با زبان ادبیات است که روی صحنه تئاتر نیز برده شده است.

مرکز اسناد انقلاب‌اسلامی نیز کتابی با عنوان «چکمه سیا» را توسط مجید ملکان روانه بازار نشر کرده که از نظر ژانر، بینابین ادبیات و سیاست است. زبان شیوا و گویای کتاب براساس داده‌نگاری‌های تاریخی آن را تبدیل به کتابی مرجع و خواندنی کرده و مخاطب عام نیز به راحتی با کتاب ارتباط برقرار می‌کند.

دیگر کتاب مرکز اسناد انقلاب‌اسلامی نیز با عنوان «مرداد خاموش» دارای چنین شرایطی است؛ خمیرمایه اصلی کتاب نگاه به رخدادی تاریخی است که نگارنده تلاش کرده با زبانی ادبی، بعدی روایی به این رخداد تاریخی بدهد و فهم‌پذیری آن را برای مخاطب بیشتر کند.

انتشارات نیلوفر نیز کتابی با عنوان «دکتر نون همسرش را بیشتر از مصدق دوست دارد» روانه بازار کرده که در زمره ژانر داستان قرار می‌گیرد؛ نگارنده کتاب شهرام رحیمیان است و در کتاب زندگی یک شخصیت تخیلی به نام «دکتر نون» را روایت می‌کند که نویسنده و حقوقدانی نزدیک به محمد مصدق است و حتی در نخست‌وزیر شدن وی نیز ایفای نقش کرده، اما در نهایت در یک دوراهی بزرگ قرار می‌گیرد...  . کتاب را می‌توان نمونه‌ای از یک رمان سیاسی و اجتماعی و حتی دارای ادبیات رمانتیک محسوب کرد.

رضا صفایی در کتاب «جاسوس» که توسط انتشارات گل‌یخ روانه بازار نشر شده نیز تلاش کرده نگاهی متفاوت به کودتای ۲۸مرداد داشته باشد. جنس رهیافت وی در این کتاب نیز شانه به ادبیات می‌زند و تلاش می‌کند تا از کنار هم قرار دادن تکه‌های تاریخ با زبان ادبیات و روایت به این کودتای جریان‌ساز در تاریخ معاصر ایران نگاهی متفاوت داشته باشد.

در مجموع باید عنوان کرد گفتمان غالب در مورد کودتای ۲۸مرداد همان ژانر داده‌نگاری تاریخی و سیاسی است و نگاه ادبی به این جریان و اتفاق مهم سیاسی، نگاهی همچنان حاشیه‌ای است حال آنکه معدود کتاب‌هایی که با نگره ادبی و روایی به این رخداد نگارش شده‌اند هم از سوی مخاطب به ویژه مخاطب عام مورد پسند قرار گرفته و با ذائقه وی جور درآمده و هم اینکه در فهم‌پذیرتر کردن این رخداد موفق عمل کرده‌اند. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه ابعاد مختلف کودتای ۲۸مرداد از نظر تاریخی اینک توسط پژوهشگران در معرض قرار گرفته، رمان‌نویسان می‌توانند استفاده بهتری از این داده‌های تاریخی داشته باشند.