قدس آنلاین: نقاشی قهوه‌خانه‌ای هنری با قدمتی تاریخی است، این هنر با خلاقیت و هنر هنرمندان ایرانی تلفیق شده و آثار مختلفی توسط هنرمندان ایرانی برای علاقه‌مندان به نمایش گذاشته شده است. با توجه به شروع محرم و صفر این بار محمدرضا محمدحسینی از هنرمندان بنام نقاشی قهوه‌خانه‌ای، تابلوی عاشورایی «کآرام جان می‌رود» را از آغاز محرم تا روز اربعین حسینی در فضای باز فرهنگسرای رسانه به صورت زنده در برابر چشمان عزاداران حسینی ترسیم کرده است.
این هنرمند از شاگردان استاد عباس بلوکی‌فر است. وی تاکنون بیش از ۲۵ پرده عاشورایی برای اماکن مذهبی نظیر تکیه‌پایین تجریش، تکیه‌بالا تجریش، نخل کاشانک و حسینیه ائمه‌اطهار کشیده و در طراحی و تکمیل پرده‌های عاشورایی فراوانی نیز حضور داشته است.
محمدحسینی تاکنون بیش از ۱۰ نمایشگاه در تهران برگزار کرده است، اجرای زنده «کآرام جان می‌رود» تا ۲۵ شهریور در فرهنگسرای رسانه ادامه دارد و بهانه‌ای شد تا سراغی از این هنرمند بگیریم و با او درباره اجرای زنده اثر در حال تولید و وضعیت نقاشی قهوه‌خانه‌ای گفت‌وگو کنیم که در ادامه می‌خوانید.
* از جزئیات نمایشگاه آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای استاد بلوکی‌فر و خودتان بگویید؟
** در ایام ماه محرم به پیشنهاد فرهنگسرای رسانه، نمایشگاهی از آثار استاد بلوکی‌فر در فضای باز این فرهنگسرا برگزار شده که علاوه بر به نمایش گذاشتن سه اثر از من و دو اثر از مرحوم استاد بلوکی‌فر، یک اثر نیز به صورت زنده از سخنرانی‌ها و روضه‌خوانی‌ها که به عنوان مراسم جانبی در فرهنگسرای رسانه با حضور مردم برگزار می‌شود، در حال تولید است.
این نمایشگاه و برنامه‌های سخنرانی و روضه‌خوانی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در فضای باز فرهنگسرای رسانه برگزار شده و خوشبختانه از اول شهریور که آغاز شده با استقبال خوب مردم روبه‌رو شده است.
در این نمایشگاه به مسئولان فرهنگسرای رسانه پیشنهاد کردم در فضای باز به صورت زنده اثری خلق شود تا برای مخاطب جذابیت بیشتری پیدا کند.
* گویا قرار است این تابلو به مزایده گذاشته شود، درباره این تابلو توضیح دهید.
** این تابلو همان‌طور که پیشتر هم گفتم با روایت‌هایی که توسط سخنران‌های مذهبی در فرهنگسرای رسانه هر شب برگزار می‌شود، روی تابلو خلق می‌شود. ابعاد این تابلو ۵/۱ در ۲ متر است و روایت‌های مختلف از حضرت عباس(ع) گرفته تا شهادت حضرت علی‌اکبر(ع)، شب عاشورا و شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش در این تابلو کشیده شده است.
* اجرای زنده و برگزاری چنین برنامه‌هایی تا چه اندازه می‌تواند هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای را میان مردم احیا کند؟
** اجرای زنده خلق یک اثر و برگزاری نمایشگاه‌ها تأثیرات قابل‌توجهی در جلب توجه علاقه‌مندان به نقاشی قهوه‌خانه‌ای است، اما باید اطلاع‌رسانی زیادی برای آن انجام شود تا مردم بدانند در چه مکان‌هایی چه نمایشگاه‌هایی برگزار می‌شود و بتوانند در این اماکن حضور یابند و از نزدیک شاهد خلق این هنر شوند.
* برای مصور کردن روایت‌ها و داستان‌ها در نقاشی قهوه‌خانه‌ای از چه موضوعاتی استفاده می‌کنید؟
** بیشتر کتاب‌های مذهبی و آثاری که در حوزه نشر در خصوص موضوعات مذهبی، داستان‌ها و روایت‌هایی که سندیت درست داشته باشند را مطالعه می‌کنم. علاوه بر این، آنچه در ذهنم براساس مطالعات انجام شده ایجاد می‌شود را روی تابلو به تصویر می‌کشم.
* بیشتر به کدام یک از وقایع تاریخی در اسلام برای به تصویر کشیدن آن در نقاشی قهوه‌خانه‌ای علاقه‌مند هستید؟
** به داستان‌ها و روایت‌هایی که پایه تاریخی درستی در تاسوعا و عاشورا دارند، علاقه بیشتری دارم.
* برای رسیدن به روایت‌های درست واقعه عاشورا چه کتاب‌هایی مطالعه کرده‌اید؟
** نَفَسُ المَهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم، اثر شیخ عباس قمی درباره واقعه کربلا، کلیات تحفه‌المجالس تألیف ابن تاج‌الدین حسن سلطان محمد، زندگانی امام‌حسین(ع) نوشته عمادالدین حسین اصفهانی، قیام حسین(ع) سیدجعفر شهیدی، تاریخ انبیا (از آدم تا خاتم) به قلم سیدهاشم رسولی محلاتی، مجموعه ۱۴ معصوم حسین عمادزاده، وقعه‌الطف محمدهادی یوسفی غروی ترجمه محمدصادق روحانی و «منتهی‌الآمال» به قلم «حاج شیخ عباس قمی» از جمله کتاب‌هایی هستند که در این زمینه مطالعه کرده‌ام.
* یکی از آسیب‌هایی که می‌توان ردّ آن را در رویکرد و نگرش کسر قابل‌توجهی از مدیران عرصه فرهنگ و هنر کشور پیدا کرد، نگاه مناسبتی به هنر و رشته‌های هنری است؛ مثلاً در مناسبت‌هایی مثل ماه محرم توجهات به هنر آیینی و رشته‌هایی مثل نقاشی قهوه‌خانه‌ای معطوف می‌شود؛ حال آنکه در مابقی ایام سال، این رشته‌ها آن‌گونه که باید مورد توجه و ضریب‌دهی مسئولان مربوط قرار نمی‌گیرند. از منظر شما وجود چنین نگاهی نسبت به نقاشی قهوه‌خانه‌ای برای این رشته حامل پیامدهای مثبتِ بیشتری بوده است یا اینکه آسیب‌ها و پیامدهای منفی آن فزونی داشته است؟
** متأسفانه چنین رویکردی وجود دارد و شاید بخشی از ایراد به عملکرد خود ما بازمی‌گردد. وقتی ما صرفاً به موضوعات مذهبی و خلق پرده درویشی پرداختیم و از مقوله‌های دیگر نقاشی قهوه‌خانه‌ای غافل شدیم، مدیر یا مسئول فرهنگی هم صرفاً به همین وجه از هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای وقوف پیدا می‌کند.
نقاشی قهوه‌خانه‌ای از حیث همراهی با ادبیات گستردگی بسیاری دارد؛ نقاشی قهوه‌خانه‌ای فقط نقاشی‌ای نیست که آثار مذهبی یا حماسی خلق می‌کند بلکه بسیاری از گونه‌های ادبی مثل ضرب‌المثل‌ها، داستان‌های عاشقانه، اتفاقات روزمره زندگی، فرهنگ، آداب و رسوم و... را دربرمی‌گیرد. اگر به فرهنگ غنی ایرانی که در نقاشی قهوه‌خانه‌ای و مینیاتور مستتر است، پرداخته شود، بسیاری از مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد، حل می‌شود. برای مثال اگر شما بخواهید جوانان را از انجام امور ناصواب بر حذر بدارید، می‌توانید از ظرفیت پرده درویشی که در نقاشی قهوه‌خانه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، بهره ببرید.
* وضعیت استقبال گالری‌دارها و اقبال حراجی‌های هنری نسبت به آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا از آثار خلق شده در بستر نقاشی قهوه‌خانه‌ای هم به اندازه آثار خلق شده در سایر سبک‌های هنری نقاشی استقبال می‌شود یا خیر؟
** متأسفانه در این زمینه هم شرایط مناسب نیست؛ مرحوم صادق‌تبریزی از قول سهراب سپهری نقل می‌کرد که زمانی که سپهری زنده بود، می‌گفت کسی کارهای مرا نمی‌خرد. اکنون باندی در فضای حراجی‌های هنرهای تجسمی کشور وجود دارد که بین خودشان قیمت‌ها را بالا و پایین می‌کنند و عمدتاً در پی تأمین منافع شخصی خودشان هستند. برخورد گالری‌دارها با آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای تابعی از واکنش‌ها و سلایق‌جمعی است. گالری‌دارها عمدتاً به این نکته توجه می‌کنند که آیا فلان اثر قابلیت جلب رضایت عمومی و تبدیل شدن به پول را دارد یا خیر؟ اگر پاسخ به این پرسش مثبت باشد، آثار ما را خریداری می‌کنند؛ در غیر این صورت این اتفاق رخ نمی‌دهد. عمده درخواست‌ها و سفارش‌دهندگانی که در نقاشی قهوه‌خانه‌ای وجود دارند، مردم عامه‌اند؛ به قول مرحوم بلوکی‌فر: «زنده‌باد مردم»! البته اکنون گاهی سفارش‌هایی از سوی شهرداری و فرهنگسراها نیز ارائه می‌شود.
در حالی که در پس نقاشی قهوه‌خانه‌ای حرف‌ها و فلسفه‌های پرشماری نهفته است، مشاهده می‌کنید قیمت‌هایی که عموماً در حراجی‌ها برای آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای در نظر گرفته می‌شود با قیمت آثاری که اساساً حرف چندانی هم برای گفتن ندارند، به شدت متفاوت است؛ به نحوی که انسان متحیر می‌شود!
* از گذشته تاکنون نقاشی قهوه‌خانه‌ای چه تغییراتی داشته است؟
** سرآغاز این هنر به عهد حکومت صفوی و زمانی که تشیع در حال گسترش بود بازمی‌گردد. نقاشی موسوم به «قهوه‌خانه‌ای» جریانی متفاوت و متأخر است. این هنر آمیختگی با ادبیات و مذهب دارد، در زمان صفویه به برخی از نقاشان دستور داده می‌شد تا براساس وقایع عاشورا آثاری را خلق کنند.
چند سال پیش یک پژوهشگر به نام هادی سیف با استفاده از مصاحبه‌هایی که با مرحوم استاد بلوکی‌فر انجام داد، کتابی با عنوان «نقاشی قهوه‌خانه‌ای» چاپ کرد که از آن زمان این عنوان برای هنر استفاده می‌شود. البته کتاب‌های مختلفی در حوزه معرفی این هنر وجود دارد که از آن جمله می‌توان به کتاب «از قهوه‌خانه تا فرهنگسرای نیاوران» به نویسندگی هادی سیف و انتشارات بنیاد آفرینش‌های هنری نیاوران اشاره کرد.
* شرایط آموزش این هنر چگونه است؟ در دانشگاه‌ها دانشجویان این رشته را به صورت آکادمیک می‌توانند دنبال کنند؟
** در گذشته شاگردان کنار استاد خود به یادگیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای می‌پرداختند. آن‌ها چندین سال در کنار استاد خود به یادگیری این هنر می‌پرداختند و زمانی که خود به مرحله‌ای می‌رسیدند که دیگر می‌توانند مستقل به ادامه فعالیت در این هنر بپردازند، این هنر را به تنهایی ادامه می‌دادند.
هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دانشگاه‌ها تا جایی که شنیدم به صورت واحد اختیاری در دانشگاه سوره تدریس می‌شود و رشته مستقلی در دانشگاه برای نقاشی قهوه‌خانه‌ای وجود ندارد.
نظر شما