قدس آنلاین: بسیاری از عاشقان و دلباختگان امام هشتم(ع) هنگام تشرف به بارگاه آن امام رئوف و مهربان، در کنار بسیاری از خواسته‌های معنوی و مادی خود، آرزو می‌کنند که توفیق خدمت در آستان مقدس رضوی نصیبشان شود.

شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که با دیدن خدمه حرم مطهر امام رضا(ع) از ته دل آرزو کنید که روزی بتوانید لباس مقدس خدمت در بارگاه ملکوتی حضرتش را پوشیده و در جرگه و سلک خدام حرم درآیید.

به همین بهانه، در نوشتار و گزارشی که در ادامه می‌آید به اختصار به سابقه تشکیل کشیک‌های حرم منور امام هشتم(ع) و تعاریف و اصطلاحات مرتبط با این موضوع در تشکیلات آستان قدس رضوی پرداخته‌ایم. در تهیه این گزارش از نوشتار جناب آقای دکترابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر سابق امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در شماره90 مجله مشکوة و همچنین اسناد ارائه شده توسط بخش دیداری و شنیداری این مدیریت استفاده شده است.

نگاهی کوتاه به تشکیلات اداری اماکن متبرکه

حرم منور حضرت رضا(ع) همیشه کانون توجه مسلمانان و به ویژه شیعیان جهان بوده است و از این رو اماکن متبرکه و چگونگی اداره آن از جمله مواردی بوده که همواره مورد توجه و نظر حکومت‌های گوناگون قرار داشته و به تناسب نیازها و فرصت‌ها شکل می‌گرفته است. در دوره صفویه نظر به رسمی شدن مذهب تشیع، تحولی گسترده در نظام اداری این آستان مقدس ایجاد شد که در برخی از نوشته‌ها و آثار مکتوب در منابع آستان قدس رضوی ضمن اشاره به نخستین نظام‌نامه سرکشیکان آستان قدس رضوی، مروری نیز به تشکیلات اماکن متبرکه شده است. (مجله مشکوة- شماره 90- ص 101)

با به قدرت رسیدن صفویان، وقف از رونق زیادی برخوردار شد زیرا شاهان صفوی برای جلب حمایت روحانیون و نفوذ در افکار عمومی خود املاک زیادی را وقف کردند. رسمی شدن مذهب تشیع سبب توجه بیشتر شیعیان به زیارت مرقد مطهر امام رضا(ع) شد و نیازهای اداری و مالی برای اداره املاک و موقوفات و تأمین امکانات رفاهی برای زائران به تدریج تشکیلات اداری آستان قدس را به وجود آورد.

به طور طبیعی تشکیلات اداری آستان قدس ابتدا در حوزه اماکن متبرکه به وجود آمده است، به خصوص پس از تکمیل بنای صحن عتیق، توسط شاه‌عباس ایجاد سیستم منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و... ضروری می‌نمود که در قالب کشیک‌ها شکل گرفت.

کشیک چیست؟ تعداد کشیک‌ها چگونه بوده است؟

کشیک در فرهنگ لغت به نگهبانی، مراقبت و پاس و کشیکچی هم به معنای نگهبان، مراقب و پاسدار معنی شده است. اصطلاح کشیک در حرم امام رضا(ع) به مجموع خادمان، فراشان، کفشبانان، دربانان و مؤذنان اطلاق می‌شود که در مدت معین در داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر مشغول به خدمت هستند و خدمت آن‌ها برای مراقبت بر امور تنظیف، تعطیر و تطهیر اماکن متبرکه است. 

در آیین‌نامه خدمت در اماکن متبرکه رضوی آمده است: کشیک؛ نگهبانی و خدمت شبانه‌روزی خدمه حرم مطهر است که از صبح روز خدمت شروع و به صبح روز بعد ختم می‌شود.

به طور دقیق مشخص نیست از چه زمان کشیک‌ها در اماکن متبرکه شکل گرفته‌اند. با توجه به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی احتمالاً شکل‌گیری منسجم کشیک‌ها از سال 1010 هجری قمری به بعد بوده است. هر چند وجود تشکیلات ساده اولیه برای اداره اماکن متبرکه با توجه به حضور متولی در آستان قدس پیش از این تاریخ محتمل به نظر می‌رسد، ولی سند خاصی در مورد چگونگی شکل‌گیری کشیک‌ها در دوره صفویه در دست نیست. با این حال از محتوای کلی اسناد چنین برمی‌آید که تا اواخر دوره صفویه بنای کشیک‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه تعداد آن‌ها به پنج کشیک افزایش یافته است. آنچه از اسناد و مدارک موجود در آستان قدس برمی‌آید این است که افراد موظف بوده‌اند در صورت مسافرت یا غیبت طولانی فردی را به جای خود به عنوان نایب‌الخدمه منصوب کنند وگرنه در صورت غیبت غیرموجه، حکم آنان باطل می‌شد. با توجه به اسناد، احتمال می‌رود از سال 1124 هجری قمری به بعد سه کشیک تبدیل به پنج کشیک شده است.

سندی مبنی بر مشخص شدن ساعات کار کشیک‌ها در این دوره به دست نیامده، اما به طور قطع درهای حرم در شب بسته بوده است و ابتدا هر سه روز یک بار و پس از افزایش کشیک‌ها هر پنج روز یک بار نوبت کشیک بوده است. در سال 1147 (1160-1147) نادر، طی حکمی بدین مضمون به علت کاهش درآمد و زیادی تعداد کارکنان، تعداد کشیک‌ها را به سه کشیک تقلیل داد.

پس از قتل نادر در سال 1160 هجری قمری، علی‌شاه ملقب به عادل‌شاه (1161- 1160) تغییرات اساسی در تشکیلات اماکن متبرکه به وجود آورد. وی خود املاکی را وقف آستان قدس کرد و بررسی طومار علیشاهی که نخستین مدرک مهم باقیمانده در مورد تشکیلات آستان قدس و اماکن متبرکه است، نشان می‌دهد که علی‌شاه تشیکلات کشیکی را به حالت پنج کشیکی برگردانده است.

در سال 1314 پس از واقعه مسجد گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن متبرکه به طور کامل کنار نهاده شد و سیستم موروثی خدمت در آستان قدس محدود شد و به ویژه انحصار مناصب مانند سرکشیکی و خادم‌باشی از دست خانواده‌های قدیمی آستان قدس بیرون آمد. بر پایه نوشته آقای احتشام کاویانیان در کتاب شمس‌الشموس، در سال 1320 و تولیت منصور، اقدام‌هایی برای احیای کشیک‌های پنج‌گانه صورت گرفت و پس از پیگیری از مجلس و دربار وقت، تشکیلات سابق دوباره احیا شد و منصور دستور شکل‌گیری مجدد 6 کشیک را صادر کرد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع قوانین جدید، از جمله باز بودن درهای حرم در شب که پیش از آن فقط در شب‌های متبرکه باز بود، تعداد کشیک‌ها به هشت کشیک افزایش یافت و پیرو آن بر شمار کارکنان هر کشیک نیز اضافه شد و این وضعیت (هشت کشیک بودن) تاکنون در آستان قدس رضوی رعایت شده است.

تعداد افراد کشیک در دوران‌های مختلف

در جلد اول کتاب دائره‌المعارف آستان قدس رضوی در معنای واژه خادم نوشته است: خادم به معنای خدمتگزار روضه منوره و رواق‌های حرم مطهر امام رضا(ع) است. واژه خادم اگرچه به طور عام به هر یک از خدمتگزاران آستانه امام رضا(ع) اطلاق می‌شود ولی تفکیک وظایف خادمان از دیگر خدمه به طور خاص به اوایل دوره صفوی به ویژه عهد شاه‌عباس اول می‌رسد. از تعداد خادمان حرم در دوره صفوی اطلاع دقیقی در دست نیست. مطابق طومار علیشاهی، در عهد افشاری هر یک از کشیک‌های پنج‌گانه 17 خادم داشت.

در عهد قاجار این تعداد افزایش یافت و در هر کشیک 40 خادم مشغول خدمت بودند. در اوایل دوره پهلوی و در زمان نیابت تولیت محمدولی اسدی هر کشیک 80 خادم داشت. بر اساس اطلاعات مندرج در طومار علیشاهی، تعداد اعضای هر کشیک 68 نفر بوده که 17 نفر خادم، 20 نفر فراش، پنج نفر کفشبان، دو نفر مدرس، سه نفر بخورسوز و 14 نفر دربان بوده‌اند.

دومین طومار مهم در مورد تشکیلات اداری و اماکن متبرکه طومار عضدالملک است که در سال 1275 هجری قمری توسط عضدالملک متولی آستان قدس که دو مرتبه در آستان قدس در سال‌های 1272 تا 1277 ق و 1282 تا 1283 به تولیت رسید، به منظور ساماندهی وضعیت موقوفات و تشکیلات آستان قدس شکل گرفت.

در این طومار تعداد خدام 40 نفر، فراش 20 نفر، کفشبان پنج نفر، مؤذن سه نفر و دربان 23 نفر ذکر شده که افزایش تعداد خدام و عدم افزایش تعداد کفشبانان و مؤذنان جالب توجه است.

پس از انقراض سلسله قاجاریه و به حکومت رسیدن سلسله پهلوی (1304 تا 1357 هجری شمسی) تلاش‌هایی برای تغییر در سیستم اداری آستان قدس و تشکیلات اماکن متبرکه صورت گرفت. در سال 1305 هجری شمسی که اسدی نایب‌التولیه آستانه مقدسه رضوی بود، اماکن متبرکه دارای یک هزار خادم، 500 دربان و 200 فراش بود که وی تعداد آن‌ها را به نصف کاهش داد و هر کشیک را 80 خادم، 40 فراش و 50 دربان مقرر کرد.

دومین نظام‌نامه اماکن متبرکه که از نظر نگارش و شکل تدوین، نسبت به قبلی جامع‌تر و در عین حال خلاصه‌تر است در سال 1307 تدوین شده که نمونه‌ای کامل از استفاده از قوانین جدید به شمار می‌رود. در این نظام‌نامه وظایف هر یک از اجزا مانند سرکشیک، خادم‌باشی، فراش، دربان، کفشبان و حدود اختیارات آن‌ها و نحوه تحویل و تحول کشیک‌ها و نوع تنبیهات آمده است.

بر پایه نوشته آقای احتشام کاویانیان در کتاب شمس‌الشموس، در سال 1320 و تولیت منصور، وی دستور شکل‌گیری مجدد 6 کشیک را صادر کرد. هر کشیک عبارت بود از 40 خادم، 15 فراش، 25 دربان و تفاوت آن با قبل این بود که به علت از بین رفتن روش سرکشیک‌های سنتی، دیگر فردی به عنوان سرکشیک انتخاب نشد و یک نفر از خدام باسابقه، به عنوان سرپرست هر کشیک مسئولیت کشیک را به عهده داشت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد کشیک‌ها به هشت کشیک افزایش یافت و پیرو آن بر شمار کارکنان هر کشیک نیز اضافه شد.