* ورود تشیع به قم و گسترش آن

دکتر قریشی در ابتدا با بیان اینکه روند گسترش اسلام در شهر قم پس از فتح آن در سال 23ه‍.ق آغاز شده است، می‌گوید: قم پیش از اسلام بر مذهب زرتشت بود اما پس از آمدن اشعریون و طایفه‌هایی از عرب مانند بنی‌مذجح و بنی‌قیس زمینه برای گسترش اسلام فراهم و بعداً گرایش به سمت مذهب اهل بیت(ع) یعنی مذهب شیعه پیدا شد. اشعریون از علما و محدثان بزرگ اسلامی و از صحابه ائمه اطهار(ع) بودند که حضور آن‌ها در قم موجب برکت شد و در قم حکومت 280 ساله‌ای را به وجود آوردند؛ آن‌ها ساختار حکومتی ایران را عوض کرده و حکومت را در قم و شهرهای اطراف تا نزدیکی طبرستان و قسمت مرکزی گسترش دادند.

او می‌افزاید: از اتفاق‌های بسیار بزرگ قم ورود حضرت معصومه(س) به آن شهر است؛ البته پیش از ورود حضرت معصومه(س) به قم اشعریون وارد شده بودند. قم از نظر جغرافیایی شبیه به حجاز و کوفه بوده و چون در کویر واقع شده بود، دور از دسترس امویان قرار داشت. امویان با شیعیان به شدت در تعارض بودند و این تعارض سبب می‌شد هر مخالف شیعی را سرکوب کنند. حجاج بن یوسف ثقفی در عراق حاکم بود و ایران هم بخشی از عراق به شمار می‌رفت؛ او مخالفان را سرکوب می‌کرد و زندان‌های سخت او در تاریخ معروف است. در این زمان قیام‌هایی اتفاق افتاد و اشعریون در این قیام‌ها حضور داشتند. پس از این قیام‌ها اشعریون مورد تهدید واقع شده، وارد قم شدند و زمینه را برای گسترش تشیع فراهم کردند.

این پژوهشگر تاریخ توضیح می‌دهد: آن‌ها در این منطقه به گسترش حدیث شیعه پرداختند به حدی که حتی مورد توجه ائمه اطهار(ع) به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) قرار گرفتند. امام صادق(ع) در روایتی خبر می‌دهند که قم مدفن شفیعه شیعیان است و فرمودند: در شهر قم زنی از فرزندان من رحلت می‌کند که نام او فاطمه دختر موسی(ع) است و تمام شیعیان من که شایسته شفاعت باشند با شفاعت او وارد بهشت می‌شوند.

* میهمان 17روزه شهر قم

دکتر قریشی به دلیل حرکت حضرت معصومه(س) به سمت مرو اشاره کرده و بیان می‌کند: علاقه بین امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) بسیار زیاد بود؛ حضرت معصومه(س) وابستگی خاصی به برادرش داشت و این سفر نیز برای دیدار برادر ترتیب داده شد. آن حضرت از مدینه به مقصد خراسان حرکت کرد. مسیر او تا معدن نقره که محل تلاقی راه بصره، کوفه و مدینه بود و هشتمین منزل راه به حساب می‌آمد با مسیر حرکت امام رضا(ع) مشترک بود. پس از آن حضرت معصومه(س) به قادسیه رفت تا از مسیر کوفه راه را ادامه دهد. حضرت(س) پس از قادسیه، از کوفه، نجف، بغداد و کاظمین عبور کرد. او برای ادامه مسیر تا مرو، باید خود را از بغداد به شهر ری می‌رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می‌گرفت و از راه آمل، ساری و… به مرو رفته یا از راه ری، ورامین، خوار و سمنان که راه کویری است به دیدار برادر نائل می‌شد اما این سفر در ساوه ناتمام ماند.

او تشریح می‌کند: زمانی که حضرت معصومه(س) در ساوه بیمار شد و ادامه راه را برای خود غیرممکن دید، از اطرافیان خود خواست که او را به قم برسانند و در پاسخ علت این درخواست فرمود که از پدرم شنیدم که فرمود: «شهر قم مرکز شیعیان ماست». از اواخر قرن اول هجری تشیع در قم رواج پیدا کرده بود و این شهر از سوی امامان شیعه به عنوان پناهگاه شیعیان محسوب می‌شد و خیل عظیمی از پیروان اهل بیت(ع) را در خود جای داده بود که از جمله این پیروان اهل بیت(ع) خاندان اشعری بودند.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور قم ادامه می‌دهد: موسی بن خزرج، بزرگ خاندان اشعری وقتی از کاروان حضرت معصومه(س) مطلع شد، شتابان همراه عده‌ای از دوست‌داران اهل بیت(ع) به استقبال کاروان رفت و حضرت را به قم دعوت کرد. آن حضرت 17 یا 19 روز ساکن منزل موسی بن خزرج بود و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار خود شد تا اینکه چشم از دنیا فرو بست.

* برکات حضور حضرت معصومه(س) در قم

دکتر قریشی به برکات حضور حضرت معصومه(س) در قم اشاره کرده و عنوان می‌کند: یکی از برکات حضور آن حضرت این بود که موجب مرکزیت یافتن تشیع امامی در قم شد. پس از حضور ایشان بود که قم در برابر کوفه حرفی برای گفتن داشت و قطب بزرگ حدیثی پس از کوفه شد. آن قدر مرکزیت تشیع تقویت شد که شیعیان برای تثبیت اعتقاد خود به قم مراجعه کرده و آثار خود را به علمای این شهر ارائه می‌دادند.

او اضافه می‌کند: حضور حضرت معصومه(س) در قم سبب انتقال علوم و معارف شیعی از دیگر مناطق به قم شده و کتاب‌های بسیار زیادی در این زمینه توسط علمای قم نوشته شد. قم مرکز محدثان شد و همان طور که امروز مشاهده می‌شود، از مسجد امام حسن عسکری(ع) تا حرم حضرت معصومه(س) که محل دفن محدثان بزرگ شیعه است، تعداد مدفونین به بیش از 700 نفر می‌رسد.

این تاریخ‌پژوه خاطرنشان می‌کند: پس از به ولایتعهدی رسیدن امام رضا(ع) علویان و سادات بی‌شماری به شوق دیدار وی راهی سرزمین ایران شدند ولی بعضی در نیمه‌های راه خبر شهادت امام رضا(ع) را شنیدند و به حجاز بازنگشتند و از خوف جان خود در مناطق امن ایران به خصوص شهر قم ساکن شدند. حضور حضرت معصومه(س) سبب شد سادات و امامزادگان بسیاری از فرزندان امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمد بن حنفیه، زید بن علی، امام صادق(ع) و امام جواد(ع) مانند موسی بن مبرقع و دیگران وارد قم شده و این شهر محل سادات شود. بر این اساس، 444 امامزاده در قم وجود دارد که بیشتر آن‌ها پس از حضرت معصومه(س) وارد قم شده‌اند.

دکتر قریشی در پایان می‌گوید: وجود حضرت معصومه(س) همچنین سبب شروع نهضت ساخت مدارس و مراکز علمی شد. رشد و گسترش حوزه علمیه یکی دیگر از برکات بزرگ حضور حضرت معصومه(س) است؛ سنگ بنای مدارس دینی گذاشته شد و شکل‌گیری حوزه علمیه قم را در پی داشت. گذشته از همه این‌ها، وجود حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) موجب حضور زائران از شهرها و کشورهای مختلف در قم و زمینه‌ای برای وحدت شد.