قدس آنلاین: کتابخانه مرکزی آستان قدس یکی از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایران است که به‌واسطه مجموعه‌های غنی آن، به‌ویژه گنجینه‌های خطی، آوازه جهانی یافته است. برای تأسیس این کتابخانه، تاریخ مشخصی نمی‌توان تعیین کرد. برخی بر این باورند که از زمان عزیمت امام هشتم علی بن موسی‌الرضا (ع) در قرن دوم هجری قمری به خراسان و به‌ویژه پس از شهادت ایشان، مهاجرت علما و دانشمندان شیعه به جوار مدفن ایشان آغاز شد. به‌دنبال آن در کنار اماکن و ابنیه‌ای که برای رفاه و اقامت زائران در جوار مدفن امام رئوف (ع) بنا شد، مجموعه‌های کتاب نیز شکل گرفت. بعضی، وجود کتابخانه در آستان قدس را سال ۳۹۳ هجری قمری ذکر کرده‌اند که مصادف است با وقف نسخه قرآن متعلق به ابوعلی سیمجور، امیر خراسان در زمان نوح بن منصور سامانی، به آستان قدس.
به مناسبت هفته کتاب، کتاب‌دار و کتاب‌خوانی، در گفت‌وگو با رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به بررسی فعالیت‌ها، سیاست‌ها و اقدام‌های این سازمان برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و تداوم فعالیت‌های این سازمان در شرایط کرونایی پرداخته‌ایم.
حجت الاسلام والمسلمین سید جلال حسینی براین باوراست که کتابخانه‌های آستان قدس رضوی همواره سعی در بهره مندی از فناوری‌های روز دنیا در زمینه خدمات‌رسانی به مراجعان و تعامل با مراکز علمی مهم جهان به خصوص در حوزه اسلامی را دارند و در حال حاضر کاربران زیادی که از سراسر دنیا جهت دستیابی به منابع اطلاعاتی ارزشمند با این سازمان به صورت حضوری و مجازی در ارتباط هستند، گویای این ادعاست.
کتابخانه‌های آستان قدس چطور به عنوان یک مرجع علمی در سطح کشور و جهان اسلام مطرح شد؟
قدمت، تعداد و نوع منابع، تعداد مراجعان، گستره حضور و تعداد کتابخانه‌های وابسته، خدمات کتاب‌داری متنوع، کتابخانه دیجیتال، کتابخانه گویای رضوی، سازماندهی منابع، ایجاد کتابخانه‌های تخصصی، توجه به امر پژوهش و... و. ازجمله عوامل مؤثر دراین زمینه هستند. نخستین شواهد وجود کتابخانه‌ای مستقل در آستان قدس به اوایل قرن دهم هجری قمری باز می‌گردد و آن را در متن وقف‌نامه کتاب غایه‌الوصول مورخ قمری۹۲۵ می‌توان دید که در آن ترکیب «خزانه‌الکتب» به‌کار رفته است. پس از آن، شواهد نشان می‌دهد که در حدود سال ۱۱۵۰قمری کتابخانه و قرآنخانه آستانه در یکجا و در گوشواره جنوبی ایوان بلند صحن عقیق به‌نام قرآنخانه مبارکه حضرتی وجود داشته است. منابع کتابخانه بزرگ آستان قدس رضوی شامل مجموعه کتاب‌های چاپی (نفیس و کمیاب قدیمی و منابع جدید)، خطی، سنگی و منابع سمعی و بصری و غیر کتابی و منابع اسناد و مطبوعات عمدتاً به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه (به ۹۲ زبان زنده دنیا) هستند، که درمجموع بیش از ۳۰ میلیون منبع تعیین می‌شود. با توجه به قدمت تاریخی این کتابخانه و وجود منابع عظیم و منحصر به فرد آن به خصوص در حوزه علوم انسانی و اسلامی همواره خواستگاه علما، فضلا و دانشمندان اسلامی بوده است. امروزه استفاده کنندگان بی‌شماری در مقاطع مختلف تحصیلی (دانشگاهی و حوزوی) از سراسر دنیا برای بهره گیری از این منابع به کتابخانه مراجعه و یا از طریق خدمات کتابخانه دیجیتال به این منابع دستیابی دارند. در همین راستا بیش از ۷۵۵هزار نفر عضو کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد وشهرستان‌های تابعه هستند. از طرف دیگر این سازمان با ایجاد و راه اندازی ۵۸ کتابخانه در شهر مشهد در سراسر کشور و همچنین یک کتابخانه در خارج از کشور سعی در گسترش خدمات و امکانات خود برای عموم پژوهشگران و محققان کرده، همچنین با استفاده از فناوری‌های روز و فضای دیجیتال به بیش از ۱۲۰ کشور خدمات رسانی می‌کند. فراهم آوردن امکان استفاده از منابع عظیم این کتابخانه در فضای مجازی به تعداد بیش از ۱۴۰ میلیون منبع دیجیتال، فراهم آوری حدود ۱۴ هزار منبع کتابخانه‌ای برای بهره‌مندی روشندلان، استفاده از خدمات تحویل مدرک (درخواست منابع مورد نیاز محققان و پژوهشگران از راه دور و ارائه این منابع به آنان در کوتاه‌ترین زمان ممکن)، امکان برقراری برخط با کتاب‌دار و استفاده از خدمات پرسش از کتاب‌دار به صورت آنلاین وآفلاین، ایجاد ایستگاه‌های مطالعه نسخ خطی و منابع دیجیتالی در کتابخانه‌های مختلف در سراسر کشور که متقاضی استفاده از این منابع هستند، امکان امانت دیجیتالی منابع، ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی متنوع و... از خدمات فراهم آمده در محیط مجازی کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی و... و. از جمله عواملی است که موجب استقبال فراوان مخاطبان ومراجعان از امکانات کتابخانه‌های آستان قدس رضوی شده است.
این امکانات در این ایام کرونایی چطور در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد؟
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و تمامی کتابخانه‌های سطح شهر مشهد و در سطح کشور به عنوان یک پایگاه فرهنگی تلاش می‌کنند از روش‌های مختلف ضمن جلوگیری از ترویج سبک زندگی غربی، سبک زندگی اسلامی بر پایه آموزه‌های اهل بیت(ع) و سیره رضوی را تبلیغ کنند. همچنین از سال گذشته با ایجاد واحد گسترش و توسعه فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی در سازمان با اجرای برنامه‌های متنوع مباحثی چون: معنویت و اخلاق و سبک زندگی اسلامی به طور منظم و با برنامه مدون در مراکز مختلف پیگیری و پایش می‌شود. از طرف دیگر یکی از برنامه‌ها و اهداف اصلی این واحد ارتباط و همکاری با سایر مؤسسات فرهنگی و حضور کتاب‌داران در نهادهای اجمتاعی به‌طور گستره و فراگیر است؛ زیرا باید به میان جامعه رفت و جهت توسعه مطالعه با همکاری سایر نهادهای فرهنگی کشور تلاش ویژه‌ای کرد و این موضوع با ظرفیتی که در مشهد و سایر شهرهای کشور داریم (وجود ۵۸ کتابخانه در سطح شهرمشهد و کشور) بسیار می‌تواند مؤثر واقع شود؛ بنابراین کتابخانه‌های آستان قدس در سراسر کشور به عنوان یک پایگاه فرهنگی فعالیت می‌کنند و به عنوان نماینده سازمان در شهرها و مناطق مختلف ملزم به همکاری با تمامی نهادها و مؤسسات در این راستا هستند. در دوران شیوع ویروس منحوس کرونا و با تغییر سبک زندگی بشر و گرایش به فضای مجازی و توصیه به عدم حضور در مجامع و گردهمایی‌ها، خدمات کتابخانه‌ای نیز تحت تأثیر فضای جدید جوامع انسانی، به سوی ارائه خدمات الکترونیک و غیر حضوری و استفاده هر چه بیشتر از اینترنت و فضای مجازی و در قالب کتابخانه‌های دیجیتالی روی آورد. دراین زمینه مواردی مانند:خدمات پرسش از کتاب‌دار، خدمات مطالعه آنلاین، خدمات امانت آنلاین و خدمات تحویل مدرک نمونه‌های بسیار متنوعی از خدمات کتابخانه‌های دیجیتال است که پیش از حضور کرونا شاید کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی به واسطه شیوع این ویروس منحوس با خوش اقبالی و عنایت ویژه کاربران مواجه شده است. به‌طور معمول تعداد مراجعان به کتابخانه‌های این سازمان در طول سال حدود۷میلیون نفر است؛ البته با توجه به شیوع ویروس کرونا و تعطیلی‌های مکرر کتابخانه ها، در ۶ ماهه اول سال ۹۹ تعداد مراجعان بسیار کاهش یافت، اما گسترش فعالیت کتابخانه‌های این سازمان در فضای مجازی جذب بیش از ۵ میلیون نفر مخاطب را به دنبال داشته است.
راه‌اندازی بیش از ۴۰ ایستگاه مطالعه دیجیتال، راه اندازی بیش از ۷ ایستگاه مطالعه نسخ خطی، ایجاد ۲۶ پایگاه موضوعی در سامانه کتابخانه دیجیتال با عناوین؛ حجاب و عفاف، امام علی(ع)، امام رضا(ع)، شهید مدرس، عاشورا. همچنین از اسفندماه ۹۸ با شروع کرونا جهت دستیابی کاربران از راه دور به بیش از ۱۰ هزار کتاب چاپی فارسی و عربی که دارای مشکل کپی رایت بوده و امکان ارائه از طریق وب به صورت دسترسی آزاد نبوده، قابلیت امانت دیجیتال میسر شده است و... که این اقدام‌ها برخی ازتدابیر این سازمان در دوران کرونا به شمار می‌رود. علاوه براین می‌توان به اقدام‌های دیگری همچون: برگزاری بیش از۹۰ عنوان زنگ کتاب به صورت مجازی و حضوری، برگزاری ۱۹ مسابقه کتاب‌خوانی، فرهنگی، نقاشی به صورت غیرحضوری، برگزاری بیش از ۷۲ عنوان نمایشگاه موضوعی مجازی و حضوری، جذب بیش از ۳۶هزارو۳۳۸ منبع و اهدا به مراکز مختلف با اولویت مناطق محروم در سطح کشور توسط کتابخانه سیار، فعالیت در بیش از ۱۰ کانال رسمی و انتشار افزون بر۴هزار پست اطلاعاتی در شبکه‌های اجتماعی(واتس آپ، اینستا و بله)، معرفی بیش از هزارو۷۰۰عنوان کتاب در پایگاه‌های مختلف کتابخانه دیجیتال (شامل: پیامبر اعظم(ص)، امام علی(ع)، امام حسین(ع)، عاشورا، امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، دفاع مقدس)، برگزاری ۶ نشست حضوری و مجازی خوانش متون (کهن و دفاع مقدس)، برگزاری چهار وبینار تخصصی با موضوع توسعه فرهنگ مطالعه در اماکن مقدس رضوی، برگزاری ۶۳ برنامه سه شنبه فرهنگی در راستای معرفی گنجینۀ غنی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و... اشاره کرد.
این منابع کتابخانه‌ای چطور به روز می‌شوند؟
در عصر حاضر و نظر به سرعت رشد و تولید علم و دانش، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی باید از تمامی ظرفیت‌های خود علاوه بر استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای حفظ، نگهداری و دسترس پذیر کردن منابع اطلاعاتی بهره گیرند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی افراد باشند و به طور مؤثر نقش خود را در توسعه فرهنگی جامعه ایفا کنند. در این راستا، کتابخانه آستان قدس رضوی با ایجاد مخازن کتابخانه ای جدید در فضایی به مساحت ۹هزار مترمربع گام ارزنده‌ای در راستای حفظ میراث مکتوب با توجه به قدمت سازمان و منابع گردآوری شده برداشته است. توسعه فضاهای مطالعاتی با ایجاد دو کتابخانه دیگر از جمله دیگر دستاوردهای سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در سال جاری است. افزون براین، در راستای افزایش رضایت کاربران و اعضای کتابخانه در خصوص سرعت و سهولت جست‌وجو و بازیابی اطلاعات کتاب‌شناختی منابع اطلاعاتی، در آینده‌ای نزدیک کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های وابسته از نرم‌افزار کتابخانه‌ای واحد استفاده خواهند کرد که علاوه بر امکانات جدید، دسترسی یکپارچه به منابع اطلاعاتی در سطح تمامی کتابخانه‌های آستان قدس رضوی را فراهم خواهد نمود. همچنین در طرح توسعه و تحول کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، تلاش شده است تا تجهیزات و فناوری‌های نوین مورد نیاز در راستای بهبود، توسعه و روزآمد سازی خدمات شناسایی شود که منجر به تسهیل و تسریع امور برای مراجعان می‌گردد و رضایت هر چه بیشتر ایشان را به دنبال خواهد داشت. از طرف دیگر در طرح توسعه و تحول کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ایجاد بخش کودکان نیز در نظر گرفته شده است. بدین ترتیب، بررسی تجهیزات و فناوری‌های مورد نیاز در راستای ارائه خدمات تخصصی به این قشراز مخاطبان در دستور کار قرار گرفته است. در این راستا، ایجاد فضاهای آفرینش و آزمایشگاه‌های رسانه‌های دیجیتال مجهز به فناوری هایی چون: چاپگرهای سه بعدی، واقعیت مجازی، روبات‌ها و ... مورد بررسی قرار گرفته است. افزون بر این، پیشنهاد شده که برای توسعه و تقویت سواد دیجیتالی در این قشر، رایانه و تبلت‌های مخصوص کودکان مجهز به نرم افزارهای آموزشی، بازی، منابع دیجیتال، کتاب‌های صوتی و الکترونیکی نیز فراهم شود. ضمن اینکه در آینده، کتاب‌داران باید به صورت پررنگ تری در نقش مشاوران اطلاعاتی و مشاوران پژوهشی فعالیت کنند و اموری چون امانت کتاب و برگشت کتاب به صورت خودکار توسط دستگاه‌های هوشمند امانت و برگشت کتاب با استفاده از فناوری رایانه ای والکترونیک(مانند فناوری آر-اف-آی –دی) انجام شود. این امر سرعت وسهولت پروسه امانت و برگشت کتاب برای اعضای کتابخانه را نیز درپی خواهد داشت. پیش بینی شده است که در آینده، کتابخانه مرکزی آستان قدس فضایی را برای دسترسی و استفاده آزاد تمامی اعضا به رایانه برای انجام اموری چون: جست‌وجو در اینترنت، چک کردن ایمیل، استفاده از نرم افزارهای مایکروسافت و...ایجاد کند؛ بنابراین خریداری تجهیزات رایانه ای به تعداد لازم برای ایجاد چنین فضایی وارائه خدمات الکترونیک به اعضا و مراجعان کتابخانه، پیشنهاد شده است.
نظر شما