قدس آنلاین:  سماورهای بزرگ غُل‌غُل می‌کنند؛ گلیم‌ها و جاجیم‌های رنگی پهن می‌شوند؛ مکتب‌خانه‌ها مملو از جمعیت می‌شوند؛ سواران می‌تازند؛ مرشد زنگ می‌زند و تو خودت را در یک حمام قدیمی می‌بینی. زل می‌زنی به نقاشی دیو سفید و همراه با قهرمان قصه‌ها، سوار بر اسب می‌شوی.

از کنار چال‌حوض عبور می‌کنی و می‌ایستی مقابل حجره نمدمال‌ها و پینه‌دوزها، ولی روشنایی فانوس‌ها و شمعدان‌ها تو را به سویی دیگر فرامی‌خواند. از کنار آینه پایه‌دار خاتم رد می‌شوی، پاپوش‌ چوبی به پا می‌کنی و لباس محلی به تن تا خودت را در چادر عشایر ببینی، اما تو ایستاده‌ای در موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی و در حال مرور تاریخ و فرهنگ سرزمین خود هستی. موزه‌ای که روزگاری از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران بوده و اکنون میزبان اشیای گوناگونی است که هر کدام یادآور بخشی از آداب‌ و رسوم مردم این خطه بهشتی است.

حمام مهدی قلی بیک متعلق به دوره صفوی، علاوه بر اینکه یک حمام با نقاشی‌های منحصربه‌فرد است، دارای غرفه‌های مختلف و عکس‌های تاریخی بی‌شماری است. موزه‌ای که فرصت دیدن آن را پس از زیارت بارگاه شمس‌الشموس(ع) نباید از دست داد.

نقاشی‌های پررمز و راز

مرد بلندقامت دستش به خورشید رسیده است؛ برگ‌های بید مجنون در جست‌وجوی باد هستند و گرامافون، بی‌صدا در سقف جاخوش کرده است. این تصاویر بخش کوچکی از تزئینات سربینه حمام است که هر کدام در ذهن بازدیدکنندگان، تداعی‌گر روایتی خاص است. درواقع سربینه با تزئیناتی همچون نقاشی و کاشی‌های ریز رنگی مزین شده است و دارای ساروج‌بری و گچ‌کاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزئینات نقاشی است.

قدمت قدیمی‌ترین لایه نقاشی به دوره صفوی و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار (۱۳۴۳ قمری) برمی‌گردد. چنانچه در آخرین لایه می‌توان تصاویر پهلوانان، داستان‌های شاهنامه، افسانه‌های عامیانه و قدیمی رایج در میان مردم و صحنه‌هایی از زندگی اجتماعی و محلات قدیمی شهر مشهد مانند کوهسنگی یا باغ ملی و همچنین ماه‌های سریانی سال را به نظاره نشست.

روی این نقاشی‌های زیبا که در آن‌ها نمادهای انسانی، حیوانی و گیاهی درهم‌ تنیده است، کارشناسان تاریخ و ادبیات با دقت و حساسیت خاصی تحقیق و بررسی می‌کنند تا داستان‌هایی که در پشت هر نقاشی نهفته است، برای همگان آشکار شود.

تصاویری تاریخی

صدای زنگ ساعت از صحن عتیق به گوش می‌رسد؛ نان‌فروش سیار در کوچه‌ها می‌گردد؛ پوستین‌دوز، حصیرباف و زری‌باف در بازار مشغول کارند و عشایر در حال کوچ. تصاویری ارزشمند که قاب عکس‌های روی دیوار موزه بیانگر آن‌ها هستند. عکس‌هایی که موضوع، مکان و زمان آن‌ها به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی برای بازدیدکنندگان معرفی‌ شده‌ است. تصاویری کم‌نظیر از مشاغل سنتی، زندگی عامیانه مردم، جنگ جهانی دوم و حرم مطهر امام هشتم(ع) در گذشته که بیشترشان سیاه‌ و سفیدند تا رنگی؛ اما در کنار این قاب‌ عکس‌های تاریخی می‌توان به تماشای تصاویری از مناطق دیدنی استان خراسان رضوی هم ‌نشست؛ تصاویری همچون برج رادکان چناران، آرامگاه علامه شهرستانی درگز تا عمارت امین‌ اسلامی نیشابور و میل اخنگان مشهد ...

در هر قاب، علاوه بر عکس آن بنا و منطقه دیدنی، به زبان فارسی و انگلیسی نیز مشخصات آن برای آشنایی بیشتر مخاطبان درج‌ شده است. همچنین در اطراف چاله‌حوض حمام (استخر آب سرد) چند تابلو نقاشی قهوه‌خانه‌ای در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد که واقعه عاشورا را حکایت می‌کنند. البته اسناد تاریخی مرتبط با حمام مانند وقف‌نامه حمام مهدی قلی بیک و مصالحه‌نامه (اجاره‌نامه) آن نیز در گوشه دیگر موزه به نمایش درآمده است.

غرفه‌هایی متنوع

صدای تایپ ماشین ‌تحریرها و زنگ تلفن‌های قدیمی به گوش می‌رسد. سینی‌های بزرگ قلم‌زنی شده پُر می‌شود از استکان‌های کمر باریک و قوری‌های گل قرمز. پارچ و مجمعه مسی لبریز از آب می‌شود و بوی سدر، حنا و صابون می‌پیچد داخل حمام؛ چراکه در این موزه، غرفه‌هایی همچون: روشنایی، وسایل استحمام، لوازم‌ آرایش و منسوجات، لباس‌های محلی (گیوه و پاپوش‌های سنتی)، ابزار و آلات ورزش باستانی و... مملو از اشیایی است که نشان‌دهنده آداب ‌و رسوم ایرانیان است.

به ‌طور نمونه می‌توان به تخته ‌شنا و میل‌های نفیس ورزش باستانی، دخل مسی قلم‌زنی شده، شمعدان‌های برنجی، چراغ ‌توری، قندیل، جام چهل‌کلید کتیبه‌دار، دَم آهنگری (برای روشن کردن آتش داخل تون)، لنگ حمام، کیسه‌های روناس و کتیرا، عطردان، شانه چوبی، جعبه‌آینه خاتم‌کاری شده، گلیم قشقایی، خورجین، قالیچه پشمی، عودسوز قلم‌زنی‌ شده، گیوه مردانه، چارق مجلسی، اتوهای قدیمی، سماورها، قهوه‌جوش‌ها و اشیای دیگر اشاره کرد که برخی از آن‌ها با نام اهداکننده آن به نمایش عموم درآمده است.

البته ظروف سفالی، سفالینه‌ها، تنبوشه‌های سفالی، کاشی‌های قدیمی ازاره و کف حمام نیز در این موزه نشان‌دهنده هنر معماری اصیل این بنای تاریخی است.

تاریخچه و معرفی بنا

موزه مردم‌شناسی بنایی ارزشمند و حمامی با قدمت بیش از چهار قرن است، بنای اولیه‌اش که دارای کاربری حمام بوده به دستور مهدی قلی بیک امیر آخور (مسئول اصطبل شاهی) شاه‌عباس اول صفوی در سال ۱۰۲۷ق ساخته و وقف آستان ملکوتی حضرت رضا(ع) شده است. این حمام به علت همجواری با مسجد ۷۲ تن (مقبره امیر ملک شاه) و نیز نزدیک بودن به حرم مطهر، در گذشته به نام «حمام شاه» و پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به «حمام رضوی» شهرت داشت و تا سال ۱۳۶۷ش دایر بود و مورد استفاده قرار می‌گرفت و از آن به بعد، رفته‌رفته متروک شد. در سال ۱۳۷۸ با دستور تولیت فقید آستان قدس رضوی عملیات بازسازی آن آغاز و در سال ۱۳۸۵، پس از مرمت با تغییر کاربری به‌ عنوان موزه مردم‌شناسی افتتاح شد. این بنا دارای چهار بخش اصلی سربینه، گرم‌خانه، چال‌حوض و تون است.

محوطه ورودی حمام به ‌وسیله پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود که پس از عبور از آن، با گردش به سمت راست به سربینه وارد می‌شویم. در فضای سربینه هشت ستون سنگی به ‌صورت هشت و نیم هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه ‌داشته است که با نصب تعدادی گلجام (نورگیر) در گنبد، روشنایی سربینه تأمین‌ شده است.

سردر هشتی ورودی، سربینه (رختکن)، میاندر (هشتی ارتباطی بین دو فضای گرمخانه و سربینه)، خزینه، تون (گلخن یا آتشخانه) و چال‌حوض (استخر آب سرد) از فضاهای حمام به شمار می‌رود. مساحت بنا ۲هزار مترمربع است که در ۹۰۰ مترمربع فضای نمایشی، اشیای کم‌نظیری با موضوع مردم‌شناسی را در خود جای ‌داده است.

خدماتی ارزشمند

فرهاد ابوالقاسمی، مسئول موزه مردم‌شناسی است. او می‌گوید: «گردشگرانی از ۲۶ کشور جهان همچون: فرانسه، نروژ، استرالیا، انگلستان، آمریکا، ماداگاسکار، چین، عراق، هند و... از این موزه دیدن کرده‌اند». وی در ادامه از برخی از فعالیت‌های انجام ‌شده در راستای ارتقای سطح کمی و کیفی خدمات این موزه مانند تهیه توضیحات سه‌زبانه برای عکس‌های تاریخی، نورآرایی برخی غرفه‌های موزه، صحافی کردن دفاتر انتقادها و پیشنهادهای موزه از ابتدای تأسیس، همکاری در فیلم‌برداری شبکه مستند از حمام و... نام می‌برد.

از دیگر خدمات خاص این موزه، امکان دریافت عکس و بروشورهای موزه‌های آستان قدس رضوی با گوشی همراه، تبلت، لپ‌تاپ و همچنین فلش است. در واقع در روش اول با روشن کردن وای‌فای دستگاه خود در داخل موزه می‌توانید اطلاعات و بروشورهای دلخواه خود را دانلود کنید. در روش دوم نیز با اتصال ۱۰ دقیقه‌ای فلش خود به درگاه USB موزه امکان کپی عکس‌ها و بروشورها برای شما فراهم می‌شود. گفتنی است تمامی بروشورهای قدیم موزه‌های آستان قدس رضوی اسکن و در این آرشیو در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است و برخی از بروشورهای موزه‌های این آستان مقدس به زبان عربی و انگلیسی نیز در این آرشیو وجود دارد.

البته با نصب صفحه نمایشگر لمسی در داخل موزه، امکان دیدن تصاویر اشیا و اطلاعات موزه‌های بارگاه مطهر امام رضا(ع) به‌طور مستقیم در این موزه مهیا شده است.

موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی، در ضلع بیرونی سردر غربی صحن جامع رضوی حرم مطهر امام رضا(ع) قرار دارد.