رمان «تاریخ غیرت» اثر شیخ موسی‌نثری در اتفاقی عجیب و شگفت از دل تاریخ به درآمد و با حضورش در فضای ادبیات‌داستانی ایران به نوعی تاریخ رمان و ادبیات داستانی ایران را نیز دستخوش تغییر و تحول کرد.
«تاریخ غیرت» رمانی با مضمون تاریخی-عاشقانه است که «آقاشیخ موسی‌نثری» آن را در سال ۱۲۷۴ هجری‌شمسی، یعنی زمانی که تنها ۱۷ سال داشته، طی یک سال نوشته است. «نثری» در اوایل انتشار روزنامه اتحاد به انتشار این رمان علاقه‌مند بود و در شماره‌هایی از روزنامه نیز، انتشار این کتاب را این‌گونه اعلام کرد: «کتاب تاریخ غیرت رمانی است تاریخی، سیاسی، اخلاقی. اول کتابی است که به طرز رمان‌های مؤلفین اروپا به زبان فارسی انشا و تألیف شده و در ضمن حکایت عاشق و معشوقی، یکی از تواریخ مهم همدان را در کمال شیرینی شرح می‌دهد. مؤلف مدیر جریده اتحاد است و تقریباً ۲۲۰صفحه ربعی می‌شود...».
این رمان تاریخی و مهم که به کوششِ مهدی به‌خیال و با ویراست مصطفی قهرمانی‌ارشد به رشته تحریر درآمده است، با همکاری حوزه هنری همدان و نشر شهرستان ادب منتشر شده است.
به بهانه انتشار این رمان مهم، با تیمور آقامحمدی، نویسنده و معاون فرهنگی و هنری حوزه هنری استان همدان، درباره ویژگی‌های تاریخی، فرمی و محتوایی آن گفت‌وگو کردیم که می‌خوانید.
«شیخ موسی‌نثری» کیست و آیا مکتوبات دیگری هم از او بر جای مانده است؟
موسی‌نثری همدانی (آقاشیخ موسی‌دستجردی) که به «شیخ موسی نثری» شهرت یافته متولد شهر کبودرآهنگ همدان است. او تحصیلات مقدماتی را نزد پدر خود آخوندملاعبدالله آموخت و به تحصیل علوم دینی تا مرتبه «درس خارج» (صرف و نحو، معانی و بیان، منطق و علوم شرعیه) پرداخت. بعدها زبان فرانسه را از امین‌الشریعه فرا گرفت و آن را در مدرسه اتحاد (آلیانس) که متعلق به یهودیان همدان بود، تکمیل کرد. شیخ موسی نثری، ادیب، نویسنده، روزنامه‌نگار و ریاضی‌دان بود و مسئولیت‌هایی چون مدیریت مدرسه نصرت، ریاست فرهنگ همدان، کرمانشاه، کردستان و قزوین، مدیریت روزنامه اتحاد و ریاست انجمن ادبی را به عهده داشت. «تاریخ غیرت» نخستین اثر این نویسنده به شمار می‌رود و افزون بر آن رمان سه‌جلدی: جلد اول «عشق و سلطنت» (همدان ۱۳۰۳)، جلد دوم«ستاره لیدی» (بمبئی، ۱۳۰۵)، جلد سوم«شاهزاده خانم‌بابلی» (کرمانشاه ۱۳۱۱)؛ «قوانین نثری» (جلد اول، شرکت محدود طبع، ۱۳۱۱)؛ «افسانه طی زمان» (از نشریات مؤسسه خاور، تهران ۱۳۰۷)؛ «نثر و شرح مثنوی» (تهران، کلاله‌ی خاور، دفتر اول تا ششم ۱۳۳۰-۱۳۲۷) و همچنین انتشار گفتارهای بلند و کوتاه در نشریات معتبر ارمغان، مهر، آیین‌اسلام، اخگر و آشتی و ریاضیات آثار این نویسنده است. شیخ موسی‌نثری در تاریخ دوم شهریور ۱۳۳۲ از دنیا رفته است.
اهمیت رمان «تاریخ غیرت» چیست؟ این رمان فقط به لحاظ تاریخی اهمیت دارد، یا به لحاظ محتوایی، داستانی و فرمی هم ویژگی‌های قابل‌توجهی دارد؟
قاعدتاً از دو وجه می‌شود به این کتاب نگریست: تاریخی و ادبی. در بحث تاریخ ادبیات‌داستانی وقتی سراغ سرچشمه‌های رمان فارسی می‌رویم، همیشه اولین‌ها به لحاظ خاستگاه اجتماعی و سیاسی اهمیت پیدا می‌کنند. ما این‌ها را در رده آغازگران دسته‌بندی می‌کنیم که به سبب آشنایی با ادبیات غرب سعی در آزمون و خطا در زبان و نثر فارسی داشته‌اند و غالباً می‌توان آن‌ها را رمان‌گونه در نظر گرفت. از رمان کوتاه«ستارگان فریب‌خورده؛ حکایت یوسف‌شاه سَرّاج» نوشته میرزا فتحعلی آخوندزاده که در سال ۱۲۵۳ شمسی به زبان ترکی نوشته شده و در تفلیس منتشر کرده بگذریم، تا چند سال پیش نخستین رمان یا رمان‌گونه‌های فارسی را این دو کتاب می‌دانستیم: «سفینه طالبی (یا «کتاب احمد»)» نوشته عبدالرحیم طالبوف که حدود سال ۱۲۷۲ شمسی در استانبول به چاپ رسید و «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ» نوشته زین‌العابدین مراغه‌ای که در حدود سال ۱۲۸۲ شمسی که آن هم در استانبول منتشر شد. با پیدا شدن نسخه گم و فراموش شده «تاریخ غیرت» که نگارشش در حدود سال ۱۲۷۷ شمسی آغاز و یک سال بعد به اتمام رسیده، باید گفت تاریخ آغاز رمان‌نویسی را باید از نو نوشت.
همیشه کار برای اولین‌ها دشوار و یافتن مسیر پیچیده است. نویسنده در این کتاب کوشیده تا به شکلی که خود از ادبیات‌فارسی و اروپا می‌فهمد، راهی بیابد تا قصه پرغصه خود را بیان کند. جالب است بدانید همان سال‌ها در اعلان انتشار این کتاب در روزنامه «اتحاد» چنین آمده است: «کتاب تاریخ غیرت رمنی [رمانی] است تاریخی، سیاسی، اخلاقی. اول کتابی است که به طرز رمان‌های مؤلفین اروپا به زبان فارسی انشا و تألیف شده و در ضمن حکایت عاشق و معشوقی، یکی از تواریخ مهم همدان را در کمال شیرینی شرح می‌دهد. مؤلف آن، مدیر جریده اتحاد [است] و تقریباً ۲۲۰ صفحه ربعی می‌شود. هر یک از معارف‌خواهان همدان یا سایر بلاد برای طبع آن حاضر باشد، مؤلف حاضر است که حق طبع او را داده [و] ۱۰۰ جلد آن برای خود مؤلف منظور شود». در واقع توجه به «طرز رمان‌نویسی» اروپایی از ویژگی‌های مهم این کتاب به شمار می‌رود.
این کتاب برای مدتی طولانی از نظرها غایب بود. چگونه به ناگهان پیدا شد و اهالی ادبیات‌داستانی را بر سر ذوق آورد؟
تا چندی پیش، پژوهشگران آن را سهواً با رمان «عشق و سلطنت» یکی می‌دانستند و اگر صحبتی از «تاریخ غیرت» می‌شد گمان می‌رفت که همان رمان سه جلدی «عشق و سلطنت» است. به تازگی آقای مهدی به‌خیال، یکی از محققان همدان که در حال گردآوری خاطرات دکتر علی اقبالی بود به نوشته‌ای از ایشان برمی‌خورد:«نثری در آغاز کار، چند رمان تاریخی نوشت که معروف‌ترین آن‌ها کتاب عشق و سلطنت (داستان زندگی کوروش هخامنشی) بود. شیخ موسی نثری رمان دیگری هم به نام تاریخ غیرت [...] نگاشته که متأسفانه چاپ شده – شاید به علل موقعیت زمان- و نسخه خطی آن نیز ناپدید شده است». این سرنخ سبب شد که محقق به جست‌وجوی خود برای یافتن نسخه گمشده ادامه دهد که خوشبختانه نسخه کم‌نظیر آن با همکاری نوادگان نویسنده بدست آمد.
نسخه خطی کتاب از روی دستنویس شیخ موسی‌نثری بر حسب درخواست مؤلف توسط کتابی به نام علی‌محمد به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق در ۲۱۳ صفحه به همراه چهار صفحه حواشی، در قطع وزیری کتاب شده است. من این نسخه را دیده‌ام که در صفحات آغازین آن دستخط و امضای نویسنده به همراه یادداشت‌های مختصر در زمان‌های مختلف نیز موجود است. از جمله این جمله مهم: «شاگردان عزیزم این کتاب را که به کتابخانه برای استفاده شماها می‌دهم، یادگار زمان تحصیل من است که در سال ۱۳۱۶ هـ.ق. شروع کرده و در سال ۱۳۱۷ هـ.ق در مدرسه کوچک همدان تمام کرده‌ام».
آیا مطالعه آن برای مخاطب ادبیات امروز جذابیت دارد؟
نویسنده در زمان آغاز نگارش این کتاب تنها ۱۷ سال داشته و بر خود فرض دانسته که داستانی نو بنویسد از مصائبی که بر مردم آن خطه گذشته است. داستان افزون بر اهمیت تاریخی، قصه‌ای پر آب چشم دارد. وقایع رمان به سال ۱۱۳۶هـ.ق. زمان لشکرکشی عظیم عثمانی به رهبری احمدپاشا از بغداد به سمت غرب ایران می‌پردازد. مردم بی‌دفاع همدان به مدت چند هفته زن و مرد، کودک و جوان در برابر هجوم دشمن پایمردی می‌کنند، اما در نهایت در عین مظلومیت قتل‌عام می‌شوند. این رمان در ۱۲فصل به شرح خیزش، بسیج همگانی و همراهی شیردلانه زنان غیور در کنار مردان دلاور همدانی می‌پردازد و صحنه‌ای درخشان و تماشایی از مقاومت و نبرد جانانه آن‌ها روایت می‌کند. در این میان خطی عاشقانه نیز در اثر به چشم می‌خورد، عشقی نافرجام که پایانش با جان‌فشانی همراه است. من مطالعه آن را به هر وطن‌دوست ایرانی و شیفته ادبیات و تاریخ توصیه می‌کنم.
نظر شما