بسیاری از ما هنگام تشرف به حرم مطهر با چهره بشاش و رفتار متواضعانه خادمانی که در این بخش از حرم رضوی خدمت می‌کنند، روبه‌رو شده‌ایم. کفشداری منصبی ریشه‌دار در عرصه خدمت در حرم مطهر است و در این نوشتار برآنیم تا اشاره‌ای هر چند مختصر به قدمت این منصب محترم داشته باشیم.
آغاز کفش‌خانه مبارکه
اسناد موجود در آستان قدس رضوی نشان می‌دهد که منصب کفشداری دست‌کم از دوره صفویه در حرم رضوی وجود داشته است. در آن زمان، کفشدار را با عنوان «کفشبان» خطاب می‌کردند؛ هر چند در منابع مختلف از کفشداری با عناوینی همچون «باشماق‌خانه»، «کفش‌خانه مبارکه» و «کفش‌کن» نیز یاد شده است. سندی تاریخی و مربوط به سال ۱۰۱۱هـ.ق (۹۸۱ خورشیدی) وجود دارد که از پرداخت مواجب به «درویش یوسف کفشبان» خبر می‌دهد یا سندی از یک موقوفه مربوط به سال ۱۱۲۸هـ.ق (۱۰۹۵خورشیدی) در دسترس است که در آن فردی به نام «حاج مصطفی کربلایی مرتضی مشهدی» تولیت موقوفاتش را به کفشدارباشی آستان قدس واگذار کرده است.
طبق گزارش ابوالفضل حسن‌آبادی در مقاله «نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه»، کفشداران در حرم رضوی به لحاظ رتبه پس از خادمان و فراشان قرار داشته‌اند و ظاهراً واگذاری منصب کفشداری مانند دیگر مناصب حرم، موروثی بوده است. نکته جالب توجه این است که بانوان نیز در منصب کفشداری جایگاهی داشته و دست‌کم در عصر افشاریه و زندیه مناصبی را در کفشداری حرم عهده‌دار بوده‌اند. طبق اسناد موجود، آمار کفشداران در بین سایر خادمان، دست‌کم از اواخر دوره صفویه به بعد، زیاد نبوده است. در طومار علیشاهی، از اسناد مهم آستانه، مربوط به سال۱۱۶۰هـ.ق (۱۱۲۶ خورشیدی)، از جمع ۶۸ نفر خدمه هر کشیک، پنج نفر در کفشداری خدمت می‌کردند. این آمار بیش از ۱۰۰ سال بعد، در ۱۲۷۳ (۱۲۳۵ خورشیدی) به ازای هر کشیک، سه نفر بود؛ این در حالی است که آمار خادمان در این زمان بسیار افزایش یافته بود.
وظایف کفشداری، از دیروز تا امروز
نخستین نظام‌نامه مدون در آستان قدس رضوی که توسط «محمدتقی رکن‌الدوله» در سال ۱۲۹۹هـ.ق (۱۲۶۰خورشیدی) تهیه شد، وظایف کفشداران را «حفظ کفش‌ها و عصا و ادوات مختص دربانان»، «مراقبت از ورود آلات حرب و عصا به داخل حرم» و مراقبت از کفش‌های زائران عنوان کرده است. بعدها در نظام‌نامه‌های آستان قدس مقررات دیگری نیز برای اداره کفشداری‌ها وضع شد. جالب است بدانید که تا پیش از قفسه‌بندی کفشداری‌ها، کفش زائران روی زمین چیده می‌شد و کفشداران با یک دوشاخه که برخی از آن‌ها نقره‌ای بود، کفش زائران را تحویل می‌گرفتند، روی زمین قرار می‌دادند و پس از بازگشت زائر، آن را با همان دو شاخه و با احترام مقابل پای او می‌گذاشتند. در دوره‌های بعد و به ویژه پس از دهه ۱۳۴۰ تعداد کفشداران افتخاری افزایش یافت؛ تا جایی که علی مؤتمن در کتاب «تاریخ آستان قدس» تعداد کفشداران افتخاری را ۳۳ نفر ذکر کرده است.
کفشداری‌ها تا پیش از سال ۱۳۰۰ خورشیدی دارای موقوفاتی بودند که حقوق کفشبانان از محل آن‌ها پرداخت می‌شد اما در زمان رضاخان و با مصادره و آسیب جدی به موقوفه‌ها، کفشداری‌ها نیز از موقوفات تعیین شده خود محروم شدند. این وضعیت تا پایان دوره پهلوی اول ادامه داشت. تعداد کفشداری‌ها تا پیش از سال ۱۳۴۵، ۶ عدد بود که در هر یک از صحن‌های عتیق (انقلاب)، آزادی (نو) و مسجد گوهرشاد دو کفشداری قرار داشت. در سال‌های بعد، دو کفشداری دیگر به صحن عتیق اضافه شد. این آمار تا پیروزی انقلاب اسلامی ثابت ماند و پس از آن، با توسعه حرم، آمار آن حالت صعودی پیدا کرد؛ به طوری که تعداد کفشداری‌های ثابت در سال ۱۳۹۳ خورشیدی به
۲۲ کفشداری با ۱۲ هزار قفسه رسید که این آمار صرف‌نظر از تعداد کفشداری‌های سیار بوده است. در سالیان اخیر، گروهی به نام «انواریاران» تشکیل شد که وظیفه آن نگهداری و مرتب کردن قرآن‌ها و کتاب‌های ادعیه موجود در حرم بود. این مسئولیت پیش از این توسط کفشداران انجام می‌گرفت. طبق گزارش «احتشام کاویانیان» در کتاب «شمس‌الشموس» از سال ۱۳۰۰ خورشیدی به بعد، دست‌کم چهار تن از کفشداران مسئول جمع‌آوری و نگهداری قرآن‌ها بوده‌اند.
نظر شما